تصویر چرخ در ادب فارس

تصویر چرخ در ادب فارس

مولوی دفتر چهارم مثنوی را با تصویر پردازی«چرخ»آغاز می‏کند:

روشنی بر دفتر چارم بریز کفتاب از چرخ چارم کرد خیز هین ز چارم نور ده خورشید وار تا بتابد بر بلاد و بر دیار

 (مثنوی،4/30-31)

 در همین دفتر باز به چرخ چهارم(-خورشید)و چرخ هفتم(-زحل یا کیوان)اشاره‏ دارد:

چرخ پانصد ساله راه ای مستعین‏ در اثر نزدیک آمد با زمین‏ سه هزاران سال و پانصد تا زُحل‏ دَم به دَم خاصیّتش آرد عمل‏ در هَمش آرد چو سایه در ایاب‏ طولِ سایه چیست پیش آفتاب‏ وز نفوس پاک اختروش مدد سویِ اخترهای گردون می‏رِسد ظاهرِ آن اختران قوّام ما باطن ما گشته قوّام سما

(4/516-520)

 در داستان مژده دادنِ بویزید بسطامی در بغداد از زاده شدن ابو الحسن خرقانی،عارف‏ بزرگ،پس از سالها در خراسان،وصف صورت و سیرت او را چنین می‏آورد:

جسم او همچون چراغی بر زمین‏ نور او بالای سقف هفتمین‏ آن شعاع آفتاب اندر وثاق‏ قرصِ او اندر چهارم چارطاق

 (4/1842-1843)

ایران شناسی » شماره 58 (صفحه 321)

چرخ در لغت

 در فرهنگهای عمدهء فارسی،از آن میان فرهنگ معین،لغت‏نامهء دهخدا،فرهنگ‏ جهانگیری،فرهنگ نظام،و برهان قاطع،برای واژهء«چرخ»معانی گوناگون زیر بر شمرده‏ شده است:

 1)هر چیز مدور که حرکت دورانی داشته باشد و گرد محور خود بچرخد.

 2)هر دستگاهی که با گردش دور محوری کار کند،چه به حالت عمودی(مانند چرخ‏ چاه و دولاب-چرخ چوبی با دلو و ریسمان که با آن از چاه آب کشند-و چرخ آسیای‏ آبی)و چه به حالت افقی(مانند چرخ عصّاری و چرخی که به آن پنبه ریسند و چرخ‏ ابریشم تابی).

 3)کمان سخت،و نیز گونه‏ای کمان بزرگ که آن را تخش گویند:چرخ با کمان‏ چاچی،منسوب به چاچ-شهری در ماوراء النهر که اکنون تاشکند نامیده می‏شود.

 4)گونه‏ای منجنیق که با آن تیز می‏انداخته‏اند،و آن را کمان حکمت نیز می‏خوانند.

 5)گریبان یا یقهء جامه و پیراهن،که چون بیشتر گرد بوده چرخ نیز خوانده شده‏ است.

 6)دور دامن قبا،که آن نیز به قرینهء مدوّر بودنش چرخ نامیده شده است.

 7)پیراهن،و به ویژه‏گونه‏ای از آن که«گریبانی»خوانده می‏شود.

 8)بالای ایوان،و طاق درگاه شاهان:

بیاراست جایی بلند و فراخ‏ سرش برتر از چرخ درگاه و کاخ

 (فردوسی،نقل از دهخدا)

 9)ظرفی که انگور در آن ریزند و لگد کنند تا شیرهء آن برآید،و آن را چرخشت نیز گویند.

 10)دستگاهی که با آن پنبه یا پشم ریسند،که چرخه هم خوانده می‏شود.

 11)در معنای فعلی:حرکت دوری و گردش دولابی؛گردش به دور کسی یا چیزی یا به دور خود؛چرخیدن و چرخ زدن به چرخ آمدن؛به چرخ آوردن:

چرخ را چرخ اندر آرد در زَمَن‏ چون بخواند در دماغش نیم فن

 (مثنوی،6/3937)

ای چرخ را به چرخ درآورده عشق تو از شوق توست جملهء افلاک دایرات

 (شمس مغربی،نقل از عفیفی)

ایران شناسی » شماره 58 (صفحه 322)

12)بلند و برین(اسم به جای صفت)،در وصف ممدوح،مانند:چرخ جناب یا چرخ‏ آستان(کنایه از آن که بارگاهی بس بلند دارد)؛چرخ‏سای(کنایه از بزرگی و شکوه و جلال)؛چرخ صولت(کنایه از آن که هیبت و قدرتی بس رفیع دارد)؛و چرخ‏قدر(کنایه از بلند پایه).

 13)کنایه از بخت و دولت.چنان‏که در ترکیب چرخ زیر نگین کسی بودن،یا:

چرخ را در زیر پا آرای شجاع‏ بشنو از فوقِ فلک بانگِ سماع

 (مثنوی،2/1942)

 14)کنایه از روزگار یا عصر و زمانه؛چرخ و زمین زمان.«گردون»نیز در این معنی فراوان‏ به کار می‏رود:

چگونه ست ماه و شب و روز چیست‏ بر این گردشِ چرخ سالار کیست‏ که چرخ و زمین و زمان آفرید بلند آسمان و جهان آفرید

 (فردوسی،نقل از دهخدا)

 در این معنی ترکیبهاو اصطلاحهای گوناگون ساخته شده است.مانند«چرخ رویین تن» (کنایه از فلک نیرومند)و«چرخ طالع گیر»(کنایه از فلک منجّم که سرنوشت آدمی در دست اوست).

 15)چرخ زدن،به معنی رقص صوفیانه.به رقص آمدن صوفیان را در حال سماع«چرخ‏زدن» می‏گفته‏اند:

کمتر از ذرّه نه ای پست مشو مهر بوَرز تا بِه خَلوتگهِ خورشید رسی چرخ‏زنان

 (حافظ،غزل 380)

 16)کنایه از فلک گردان،فلک سیارگان،آسمان-که به عقیدهء قدما کره‏ای ست‏ گردنده-چرخ گردان.

 در این بررسی بیشتر به شرح این معنای کنایی چرخ می‏پردازد.

چرخ و نجوم

 به عقیدهء قدما چرخ یا فلک مجموعهء کروی عالم است شامل کهکشانها و منظومه‏های‏ شمسی.در هیأت قدیم،افلاک را به کلّی(آنهایی که جزء فلک دیگر نیستند)و جزئی‏ تقسیم می‏کردند.مرکز عالم کروی،زمین است.هر یک از افلاک کلی محدود است به دو سطح کروی که مرکز آن مرکز عالم(زمین)است.و سطح مقعّر هریک با سطح محدّب‏ فلک زیرین مماس است،و سطحی مستدیر بر این مجموع محیط است.از این سطح تا مرکز زمین هیچ جای خالی نیست،بلکه اجرام افلاک و عناصر یک‏به‏یک و تودرتو

ایران شناسی » شماره 58 (صفحه 323)

پیوسته و محیطاند.چنان‏که توده‏ها یا لایه‏های پیاز،و همه کروی شکل‏اند.در وسط همه‏ زمین است و بعد از آن کرهء آب و بعد از آن کرهء هوا و بعد از آن کرهء آتش(-اثیر)و بعد از آن افلاک سیارات هفتگانه‏اند(به ترتیب،از پایین به بالا:ماه،عطارد،زهره،خورشید، مریخ،مشتری و زحل).این هفت سیاره«افلاک»یا چرخهای یک تا هفتم شناخته‏ می‏شوند.افلاک سیارات سبع را«هفت چرخ ازرفی(یا ازرق پوش)»هم می‏خوانند:

هفت چرخ ازرقی در رِقّ اوست‏ پیکِ ماه اندر تب و در دِقّ اوست

 (مثنوی،6/108)

 پس از آن فلک البروجیا فلک ثوابت جای دارد،که همهء ستارگان برجهای دوازده‏ گانه هم در آن است و فلک یا چرخ هشتم شناخته می‏شود.این فلک را با فلک الافلاک‏ مطابق با«کرسی»مصطلح اهل شرع دانسته‏اند.

 بالاترین فلک،فلک الافلاک است،یا«چرخ نهم»،که در آن هیچ ستاره نیست و تقریبا شبانروزی یک دور گرد محور خود(محور عالم)،از شرق به غرب می‏گردد،و افلاک‏ دیگر را با خود حرکت می‏دهد.این فلک را فلک اطلاس یا چرخ اعلا/برین/برترین،یا فلک اعظم،نیز خوانده،و برابر«عرش»در اصطلاح اهل شرع شناخته‏اند.فلک کلی‏ هریک از سیارات هفتگانه را به مناسبت شباهتهای آن با فلک البروج،فلک ممثّل‏ خوانده‏اند،و افلاک هفت سیاره را با«سماوات سبع»مصطلح اهل شرع تطبیق کرده‏اند. نزدیکترین فلک به زمین فلک ماه است،و کرات آتش(-اثیر)و هوا و آب و خاک:

 (-زمین)به ترتیب در زیر آنند(بنگرید به:مصاحب).

 پنج ستاره از سیارات هفتگانه(جز ماه و خورشید)را«پنج بیچاره»(پنجهء بیچاره) نامیده‏اند،یا خمسهء متحیره(زحل و مشتری و مریخ و زهره و عطارد؛به فارسی:کیوان و زاوش و بهرام و ناهید و تیر).(معین)

 در نصاب الصبیان در«بیان تقسیم افلاک سبعه»آمده است:

آفرینندهء پری و مَلَک‏ آن که نُه آفرید چرخ و فلک‏ بر یکی ماه و بر دویم تیر است‏ باز ناهید،بر سیُم میر است‏ شمس بر چرخ چارم است مُدام‏ همچو بر چرخ پنجمین بهرام‏ ششمین چرخ مشتری را دان‏ هفتمین است منزل کیوان‏ هشتمین چرخ ثابتان در اوست‏ زَبر او نُهُم که جمله در اوست

 حافظ از«شیر آفتاب»(برج اسد)و«قوس مشتری»(برج مشتری)یاد می‏کند(غزل‏ 391):

ایران شناسی » شماره 58 (صفحه 324)

به آهوانِ نظر شیرِ آفتاب بگیر به ابروانِ دو تا قوسِ مشتری بشکن

چرخ و صنایع شعری

 چرخ در ادب فارسی،از شعر و نثر،از راه تشبیه و استعاره و کنایه و دیگر صنایع‏ بدیعی به معنی جهان و فلک و نیز به معنی روزگار،سرنوشت،تقدیر،و بسیاری مفاهیم‏ دیگر آمده:و نیز با افزودن اوصاف گوناگون،تصویرهای فراوان ادبی و شعری برای بیان‏ صورتهای خیال از آن ساخته شده است.لفظ«گردون»نیز همین بار معنایی را در ادب‏ فارسی دارد.

 در ساختن این تصویرها و رساندن این مفاهیم کنایی،با بهره گرفتن از عقیده‏های‏ قدیم در هیأت و نجوم که افلاک را دارای طبقات و مرکب از ثوابت و سیارات می‏دانست،و نیز صنایع معنوی بدیع مانند تشبیه و استعاره و اغراق و قیاس و مجاز،و برجسته کردن‏ اوصاف طبیعی یا تصوّری و خیالی چرخ و نسبت دادن صفات و حالات و رفتارهایی که‏ خاص آدمی و موجود دارای حیات و شعور است به آن،تصویرهای زیبا و گویای ادبی و شعری برای رساندن پیام سخن ساخته شده است.این تصویرهای ادبی و شعری به خصوص‏ به حال و روزگار انسان و تأثیر حکم قضا و ارادهء آسمان در آغاز و فرجام کار او اشاره دارد.

 تشبیه‏ها و کنایه‏های برساخته از«چرخ»و الفاظ مرادف آن را در آثار همهء ادیبان و شاعران می‏توان یافت.در غزلهای حافظ بیش از 30 بار واژهء«چرخ»و ترکیبهای ساخته‏ شده از آن آمده،و این لفظ و ترکیبها در غزلهای سعدی 14 بار شمار شده است(بنگرید به«صدیقیان،واژه نمای حافظ؛و فرهنگ واژه‏نمای غزلیات سعدی).در سخن شاعرانی که‏ بیشتر به بیان کار و کردار جهان و حال و روز مردمان پرداخته‏اند،مانند مولوی در مثنوی‏ معنوی و فردوسی در شاهنامه،«چرخ»در معنی گردش فلک و گذر روزگار و ارادهء آسمان‏ بیشتر به کار رفته است.

وجوه تشبیه و توصیف چرخ

 در تصویرسازی شاعران،چرخ،کنایه از زمانه یا روزگار و سرنوشت،به راههای‏ گوناگون وصف و تصویر شده است.بیشتر این وصف و تشبیه‏ها را می‏توان در چند دستهء زیر جای داد:

توصیف/تشبیه شکلی:

 چرخ بخم-بی‏بنیاد،-چنبری،-بی‏ستون،گوژ(پشت)،-توبه‏تو،- پنگانی-چنبر(ی)،-چوگانی،-خمیده،رواق،دوتا(کنایه از فلک خمیده)،- کاسه وش(کنایه از فلک مدور)،کوز/گوژ(کنایه اژ فلک خمیده)،-مدّور،-مطبّق

ایران شناسی » شماره 58 (صفحه 325)

(-تودرتو)،-مقوّس(خمیده و منحنی)،-منقّط(کنایه از فلک هشتم که به ثوابت

 اختصاص دارد)،-نگون(واژگون و سرازیر)،-نه‏پاره،نه‏پایه،-نیم‏خایه(کنایه‏ از فلک که به شکل بیضی و بخش پیدای آن نیم‏خایه است)،-هفت‏پاره،-هفت‏پایه. «پنگان»که تصویر«چرخ پنگانی»از آن ساخته شده،و«فنجان»معرّب آن است، پیمانه‏ای ست برای اندازه گرفتن آب در کشاورزی.در پاره‏ای از نواحی ایران از قدیم‏ معمول بوده است که برای نگهداشتن وقت آب و سهمی که از آن به هرکشاورز،یا به اصطلاح«بنه دار»،می‏رسید،کاسه‏ای مسین را که سوراخی در ته داشت بر تغاری پر از آن می‏نهادند،و این پیاله با نفوذ آب از سوراخ به درون آن به تدریج پر می‏شد،و چون‏ به لبریز می‏گشت و به زیر آب می‏رفت نشانهء سر آمدن مدت و نوبت آب یک سهم‏دار یا بنه‏دار بود،بر این زمینه،تعبیر زیبای پر شدن پیمانه برای سر آمدن عمر و روزگار آدمی‏ برساخته شده،چنان‏که در یک رباعی منسوب به خیام است:

چون عمر به سر رسد چه شیرین و چه تلخ‏ پیمانه چو پر شود چه بغداد و چه بلخ‏ می‏نوش که بعد از من و تو ماه بسی‏ ار سلخ به غرّه آید،از غرّه به سلخ

 چرخ پنگانی نیز،به قرینهء همانندی پیاله یا پنگان و چرخ گردون،کنایه از بیوفایی‏ روزگار و بی‏دوامی عمر است.

توصیف رفتاری

 چرح برق سیر،-بسیج(-گردنده)،-خورده‏کار(-گردنده و پویا)،-دوّار،

 -دولابی(کنایه از آسمان که همواره همچون چرخ دولاب یا چاه آب در گردش است)، -دیده‏ور(-فلک بینا)،-رسن‏باز(فلک بندباز)،-زرگر(کناینه از آسمان زرساز به اعتبار آفتاب)،-سبکرو(-تیزرو)،-گردان/گردنده.

توصیف/تشبیه لونی/رنگی:

 چرخ‏آبگون،آبنوس،-اخضر،-ازرق(پوش)،-بنفسج/بنفشه،-پیروزه‏ (رنگ)،-پیروزه‏چنبر،-دورنگ،سبزه،-سیه‏کاسه،سیه‏دل،-شیشه‏رنگ‏ (-سبزرنگ)،-فیروزه(ای)،-کبود،-لاجورد/لاژورد(ی)،-مینا(رنگ. فام/گون)مینایی،-نیلگون،-نیلوفری،-نیلی(سلب/رواق).

توصیف/تشبیه به اعتبار روشنی و تاریکی:

 روشنی:چرخ‏آینه‏ای/آینه‏گون،-آبنوس،-آبگون،-سیمایی،-سیمگون،- ملّمع(-درخشان)،هزار دیده(-پر ستاره).

 تاریکی:چرخ تیره،-روزکور،-کحلی(پوش)(-سرمه‏ای،سرمه‏رنگ).

ایران شناسی » شماره 58 (صفحه 326)

توصیف زمانی:

 چرخ(گنده)پیر،-زال،-عجوز،-کهن.

توصیف کنابی طبعی و کرداری:

 چرخ‏آهن‏دل،-بدخو/رفتار/نهاد،-بیقرار،بیمروت،-بیمقدار،-بیوفا،-پرده‏ در(-گستاخ)،-پست‏فطرت،-توسن‏طبع(-سرکش)،-تیزمغز(-گستاخ و تندخو)،-جفاپیشه،-جفاکار،-چوگان‏پرست،-حادثه‏زای،-حیلتگر،- خسیس،-خیره‏کش(-جفاکار)،-دنی،-دورنگ،-دوکیسه،-روبه‏باز (-مکار)،-سبکسر،-ستمگر،-سیتزه‏رو(سرکش و خشمگین و نافرمان)،- سرزده(-گستاخ)،سرگردان،-سفله(طبع)،-سنگین‏دل،-سیاه کاسه(-لئیم و بخیل)،سیه‏روی بداختر،سیه‏کار،-شعبده‏باز،-شیشه‏باز،-ظالم‏دولت،-غم‏ اندود،-کج‏نهاد/رفتار،-کم‏فرصت،-کینه‏توز،-لجوج‏طبع،-مرده‏خوار(پست‏ و لئیم)،-مهره‏باز(-حیله‏گر)،-نگون،-نیرنگ‏ساز،-وارون(کار).

هفت چرخ و نه چرخ

 قدما پس از طبقات چهار عنصر،به ترتیب و از پایین به بالا،زمین یا خاک،آب، هوا،و آتش،به هفت‏چرخ و نه‏چرخ قایل بودند.عنصر آتش را نیز که می‏گفتند بالای کرهء هوا و پایین فلک قمر جای دارد.کره اثیر به چرخ‏ناری می‏نامیدند،بالای آن،هفت‏چرخ یا نه‏چرخ شناخته می‏شد،به ترتیب زیر:

 چرخ یکم:چرخ اخضر؛کنایه از آسمان،فلک‏ماه،فلک‏اول،فلک‏قمر:چرخ‏کبود. -ترساجامه،-صوفی‏جامه،-کبود/کبودجامه،-/سپهرنیلگون:

به دانش گرای‏ای برادر که دانش‏ تو را بر گذارد از این چرخ اخضر

 (ناصر خسرو،دیوان،نقل از عقیقی)

چرخ آن چرخ است آن مهتاب نیست‏ جوی آن جوی است آب آن آب نیست

 (مثنوی،6/3328)

خوی شاهان در رعیّت جا کند چرخ اخضر خاک را خصرا کند

 (مثنوی،1/2820)

 چرخ دوم:کنایه از فلک دوم که خانهء عطارد است:

ز امتحانِ طبع مریم زاد بر چرخ دوم‏ تیرِ عیسی نطق را در خر کمان آورده‏ام

 (خاقانی،دیوان،نقل از عفیفی)

چرخ گردون را قضا گمره کند صد عطارد را قضا ابله کند

ایران شناسی » شماره 58 (صفحه 327)

(مثنوی،5/2897)

 چرخ سوم:کنایه از فلک سوم که جایگاه زهره است؛زهرهءزهرا،ناهید درخشنده

بیاور می‏که نتوان شد ز مکر آسمان ایمن‏ ز لعب زهرهء چنگی و مریخ سلحشورش

 (حافظ،غزل 273)

در آسمان نه عجب گر به گفتهء حافظ سماعِ زهره به رقص آورد مسیحا را

 (حافظ،غزل 4)

 چرخ چهارم/چارم/چار:فلک خورشید؛کنایه از فلک چهارم که خاص خورشید است؛ چرخ‏زرین کاسه:

ایوان نتوان گفت که با سایهء سلطان‏ سر منزلِ خورشیدِ جهان چرخ چهار است

 (طالب آملی،نقل از عفیفی)

خورشید و گلت خوانم،هم ترکِ ادب باشد چرخ مه و خورشیدی،باغ گل و نسرینی

 (سعدی،غزل 624)

عیسی ز چرخ چارم می‏گوید الصّلا دست‏ودهان بشوی که هنگام مائده ست

 (مولوی،دیوان شمس،447)

چرخ چارم هم زنورِ نو پُر است‏ حاشِ لله که مقامت آخر است‏ تو ز چرخ و اختران هم برتری‏ گرچه بهرِ مصلحت در آخری

 (مثنوی،5/9-2548)

در طریق کعبهء جان چرخ‏زرین کاسه را از پی در یوزهء جان کاسه‏گردان دیده‏ام

 (خاقانی،دیوان،نقل از عفیفی)

 چرخ پنجم:کنایه از فلک مریخ،این ستاره را به فارسی بهرام گویند،و در یونان ربّ النوع‏ جنگ بوده است:

بیاور می که نتوان شد ز مکر آسمان ایمن‏ به لعب زهرهء چنگی و مریخ سلحشورش

 (حافظ،غزل 273)

گفت یک نیمه شاهِ انجم را وان دگر نیمه چرخ پنجم را

 (سنایی،مثنویها،نقل از عفیفی)

 چرخ ششم:کنایه از فلک مشتری؛نامهای دیگر این ستاره به فارسی اورمزد و برجیس‏ است.این سیاره را سعد می‏دانستند،و نزدیک شدن آن با ستارهء سعد دیگر در یک برج‏ «قرآن سعدین»شناخته می‏شد:

گفتم که خواجه کی به سر حجله می‏رود گفت آن زمان که مشتری و مه قرآن کنند

ایران شناسی » شماره 58 (صفحه 328)

(حافظ،غزل 193)

به آهوانِ نظر شیرِ آفتاب بگیر به ابروانِ دو تا قرض مشتری بشکن

 (حافظ،غزل 391)

 چرخ هفتم/هفتمین:کنایه از فلک زحل یا کیوان:

هر چند مسکنم به زمین است روز و شب‏ بر چرخ هفتم است مجالِ سفر مرا

 (ناصر خسرو،دیوان،نقل از عفیفی)

ای بزرگی که در بزرگی و جاه‏ قَدرت از چرخ هفتمین بیش است

 (انوری،دیوان،نقل از عفیفی)

 کیوان را نحس اکبر می‏دانستند رودکی در اندوه سر آمدن جوانی و شور و سرور آن‏ می‏گوید:

نه نحس کیوان بود و نه روزگار دراز چه بود؟مَنت بگویم:قضای یزدان بود

 چرخ‏هشتم/چرخ‏منقّط،چرخ مقوّس،کنایه از فلک هشتم یا فلک البروج که با ثوابت‏ اختصاص دارد.

عجب علمی ست علم هیأت عشق‏ که چرخ هشتمش هفتم زمین است.

 (حافظ،غزل 56)

ای اخترِ ثابت از تعظّم‏ سطح زمی از تو چرخ هشتم

 (خاقانی،تحفة العراقین،نقل از عفیفی)

زخمه گهِ چرخ منقّط مباش‏ از خط این دایره در خط مباش

 (نظامی،مخزن الاسرار،نقل از عفیفی)

 چرخ‏نهم/برین/برترین/بلند؛فلک اعظم/اعلی؛چرخ/فلک اطلس؛چرخ نه پایه؛ فلک الافلاک،کنایه از عرش اعلی:

ناوکِ فریادِ من هرساعت از مجرای دل‏ بگذرد از چرخ اطلس همچو سوزن از حریر

 (سعدی،غزل 308)

چرخ اطلس را چو اطلس در نور دیدم بساط و اوفتادم از میانِ بحر اخضر بر کنار

 (خواجو،دیوان،نقل از عفیفی)

چرخ نُه پایه پایِ منبرِ تو بر سرِ عرش جای منبرِ تو

 (اوحدی،دیوان،به نقل از عفیفی)

همتّی دارد چنان عالی که چرخ برترین‏ با فرودین پایگاه همتّش دون است و نیست

 (سوزنی،دیوان،نقل از عفیفی)

ایران شناسی » شماره 58 (صفحه 329)

بسیاری از شاعران از نه‏چرخ یا نه‏فلک(سیارات هفتگانه به اضافهء فلک نوابت و فلک‏ الافلاک)یاد کرده‏اند:

نُه‏کرسی فلک نهد اندیشه زیر پای‏ تا بوسه بر رکاب قزل ارسلان زند

 (ظهیر فاریابی،نقل از دهخدا)

بازی چرخ

 در تصویر و تعبیرهای ادب فارسی،شعبده‏بازی از کار و کردارهای«چرخ»یا زمانه و روزگار است.حافظ در غزلی با مطلع
«صوفی نهاد دام و در حقه باز کرد /بنیاد مکر با فلک‏ حقه باز کرد»

می‏گوید:

بازی چرخ بشکندش بیضه در کلاه‏ زیرا که عرض شعبده با اهل راز کرد

 چرخ بازیگر با الفاظی مانند حقه‏باز،روبه‏باز،شعبده‏باز یا مشعبد،شیشه کردار، مهره‏باز،نیرنگ‏ساز و وارون(کار)وصف شده است،نمونه‏های شعری این وصفها در زیر می‏آید:

 حافظ،در غزلی با مطلع
«زلفت هزار دل به یکی تار مو بست»

می‏گوید:

دانا چو دید بازیِ این چرخ حقّه‏باز هنگامه بازچید و درِ گفت‏وگو ببست‏ چو شیر آشفته‏ام با چرخ روبه‏باز می‏کوشم‏ بسی کوشیده‏ام با این فسونگر،باز می‏کوشم

 (طالب آملی،نقل از عفیفی)

تو عمرخواه و صبوری که چرخ شعبده‏باز هزار بازی از این طُرفه‏تر برانگیزد

 (حافظ،غزل 151)

بویی ز تو چرخ شیشه کردار دزدیده و در گلاب کرده

 (مجیر یبلقانی،نقل از عفیفی)

نظارگی است چشم در این چرخ مُهره باز این کعبتین در خورِ آن نرد کرده‏ایم

 (امیر خسرو،نقل از عفیفی)

که در عالم این چرخ نیرنگ‏ساز نه آن کرد کان را توان گفت باز

 (نظامی،اقبالنامه،نقل از عفیفی)

ز دست چرخ وارون داد دیرم‏ هزاران ناله و فریاد دیرم‏ نشسته دلستانم با خس‏وخار چگونه خاطر خود شاد دیرم

 (بابا طاهر)

 ستمکاری و کین کشی،تصویر دیگر چرخ است:

ز جورِ چرخ چو حافظ به جان رسید دلت‏ به سویِ دیوِ محن ناوکِ شهاب‏انداز

ایران شناسی » شماره 58 (صفحه 330)

(حافظ،غزل 257)

بندهء آصف عهدم دلم از راه مبر که اگر دم زنم از چرخ بخواهد کینم

 (حافظ،غزل 347)

چرخ و قضا؛سعد و نحس

 این عقیده که سعد و نحس ایام و آمد و نیامد کارها به تأثیر وضع افلاک و گردش‏ چرخ است از دیرباز بوده و مایه و زمینه برای تصویر سازی ادبی به سخنوران و شاعران داده‏ است.

 شاعران از ستم چرخ بسیار نالیده‏اند،حافظ خوب و بد کارها را از بازیگری چرخ‏ می‏داند:

بگیر طرّهء مه چهره‏ای و قصه مخوان‏ که سعد و نحس ز تأثیر زهره و زحل است

 (غزل 46)

گفتم که خواجه کی به سر حجله می‏رود گفت آن زمان که مشتری و مه قرآن کنند

 (غزل 193)

بیاور می که نتوان شد ز مکر آسمان ایمن‏ ز لعبِ زهرهء چنگی و مریخ سلحشورش

 (غزل 273)

چرخ در بابِ من خسته کجا کردی جور گر ز دیوانِ قبولِ تو رسیدم نظری

 (شمس طبسی،نقل از عفیفی)

 معروف است که قائم مقام فراهانی(1193 تا 1251 هـ.)،صدر اعظم مدبّر محمد شاه‏ قاجار که ادیب و شاعری برجسته و در نظم و نثر فارسی استاد بود،در روزهای در بند ماندن و پیش از کشته شدنش در باغ نگارستان تهران بیت زیر را وصف حال خود بر دیوار محبس‏ نوشت:

روزگار است این که گه‏عزت دهد گه‏خوار دارد چرخ بازیگر از این بازیچه‏ها بسیار دارد

 مولوی چرخ را هم،با همه عظمتش،مانند آدمی بازیچهء دست تقدیر و بی‏اختیار می‏داند:

چرخ سرگردان که اندر جُست‏وجوست‏ حال او چون حال فرزندان اوست‏ گه حضیض و گاه اوسط گاه اوج‏ اندر او از سعد و نحسی فوج‏فوج

 (مثنوی،1/1287-1288)

چرخ‏گردان را قضا گمره کُند صد عطارد را قضا ابله کند

 (مثنوی،5/2897)

 نیز،کسانی مانند فردوسی،اسدی طوسی،و ناصر خسرو چرخ را در کامروایی و

ایران شناسی » شماره 58 (صفحه 331)

نامردای آدمی نکوهش نکرده و آنچه را که بر مردمان روی می‏دهد به تأثیر اندیشه و کار و کردار خود آنان دانسته‏اند:

چنین داد پاسخ سپهر بلند که ای پیر گویندهء بی‏گزند چرا بینی از من همی نیک و بد چنین ناله از دانشی کی سزد تو از من به هرباره‏ای بهتری‏ روان را به دانش همی پروری‏ خور و خواب و رای نشستن تو راست‏ به نیک و به بد راه جستن تو راست‏ بدین هرچه گفتی مرا راه نیست‏ خور و ماه از این دانش آگاه نیست‏ من از آفرینش یکی بنده‏ام‏ پرستندهء آفریننده‏ام

 (شاهنامه،ج 5 ص 3-132)

تو ای دانشی چند نالی ز چرخ‏ که ایزد بدی دادت از چرخ برخ‏ چو از تو بُوَد کژی و بی‏رهی‏ گناه از چه بر چرخ گردون نهی

 (اسدی،نقل از دهخدا)

نکوهش مکن چرخ نیلوفری را برون کن ز سر باد خیره‏سری را بری دان ز افعال چرخ برین را نشاید ز دانا نکوهش بری را چو تو خود کنی اخترِ خویش را بد مدار از فلک چشم نیک اختری را

 (ناصر خسرو،دیوان)

 سرانجام،خیام چرخ را نیز همچون مردمان بازیچهء دست روزگار می‏داند:

هر نیک و بدی که در نهاد بشر است‏ هر شاد و غمی که در قضا و قدر است‏ با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل‏ چرخ از تو هزار بار بیچاره‏تر است

 برای حسن ختام،غزلی سرودهء مولانا از دیوان شمس او با قافیه«چرخ»،که‏ به تصویرهای گوناگون چرخ و سیارگان اشاره دارد و دارای پیام عالی عرفانی ست،می‏آید:

ماه دیدم شد مرا سودای چرخ‏ آن مهی نی کاو بود بالای چرخ‏ تو ز چرخی با تو می‏گویم ز چرخ‏ ورنه این خورشید را چه جای چرخ‏ زهره را دیدم همی زد چنگ دوش‏ ای همه چون دوش ما شبهای چرخ‏ جان من با اختران آسمان‏ رقص رقصان گشته در پهنای چرخ‏ در فراق آفتابِ جان ببین‏ از شفق پر خون شده سیمای چرخ‏ سر فرو کن یک دمی از بام چرخ‏ تا زنم من چرخها در پای چرخ‏ سنگ از خورشید شد یاقوت و لعل‏ چشم از خورشید شد بینای چرخ‏ ماه خود بر آسمانِ دیگر است‏ عکسِ آن ماه است در دریای چرخ

 دانشگاه مطالعات خارجی اوساکا،ژاپن

ایران شناسی » شماره 58 (صفحه 332)

منابع عمدهء این مقاله:

 -حافظ،خواجه شمس الدین محمد،دیوان حافظ،تصحیح پرویز ناتل خانلری،تهران،خوارزمی،1359.

 -دهخدا،علی اکبر:لغت‏نامه(ذیل مدخل«چرخ»،به کوشش محمد معین و سید جعفر شهیدی،دانشگاه تهران، 1373.

 -سعدی،مصلح بن عبد لله:کلیات،به اهتمام محمد علی فروغی،تهران،امیر کبیر،1363.

 -صدیقیان،مهین دخت:فرهنگ واژه‏نمای حافظ به انضمام فرهنگ بسامدی،تهران،امیر کبیر،1366.

 -عقیقی،رحیم:فرهنگنامه شعری(ذیل مدخل«چرخ»)،تهران،سروش،1372.

 -فراهی،بدر الدین ابو نصر مسعود:نصاب الصبیان،برلین،کاویان،1341 ق.

 -فردوسی،ابو القاسم:شاهنامه،تصحیح ژول مول،تهران،کتابهای جیبی،1345.

 -مصاحب،غلامحسین:دایرة المعارف فارسی(ذیل مدخل«افلاک»)،تهران،1345.

 -معین،محمد:فرهنگ فارسی؛تهران،امیر کبیر،1363.

 -مولوی،جلال الدین محمد بلخی:مثنوی معنوی،تصحیح رینولد ا.نیکلسون،به اهتمام نصر الله پور جوادی، تهران،امیر کبیر،1363.

 - کلیات دیوان شمس،تصحیح بدیع الزمان فروزانفر،تهران،1374.

 - ناصر خسرو،دیوان،تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق،دانشگاه تهران،1353

پایان مقاله

مجله ایران شناسی » تابستان 1382 - شماره 58 (از صفحه 320 تا 332)
نویسنده : رجب زاده، هاشم