چگونه می توانم مهارت انشانویسی دانش آموزان را افزایش دهم
چکیده
نوشتن فرصتی برای اندیشیدن ، تجسم نمودن و به خاطر آوردن است . دیدگاه مشترک درباره ی نوشتن بدین قرار می باشد ، که نوشتن برقراری ارتباط و انتقال اطلاعات و عقاید از طریق نظامی از نشانه های مکتوب است . در واقع نوشتن یک آفرینش و خلاقیت تام است که در یک طرف آن خلق افکار و اندیشه ها و در طرف دیگر نظم بخشی این اندیشه ها در قالب های زبانی مورد نظر قرار دارد .
در اقدام پژوهی حاضر مشکلاتی که در نوشتن یک انشای مطلوب بر سر راه دانش آموزان کلاس دوپایه ی اول و دوم راهنمایی مدرسه شهید کشوری روستای مسگر وجود داشت شناسایی گردید سپس با توصیف وضعیتی که دانش آموزان و معلم در آن قرار داشتند و گردآوری شواهد 1 مسئله شفاف سازی شده ، با روش هایی گوناگون که با توجه به مشکلات متعدد نگارشی ، صرفی و نحوی دانش آموزان به کار گرفته شده بود تا حدود زیادی موانع برطرف و افق های جدیدی برابر چشم دانش آموزان برای نوشتن انشا باز گردید و این از بازخورد رفتار دانش آموزان و بررسی انشاهای آنان روشن گردید در نهایت یافته های زیر از این پروژه حاصل شد :
1- انجام فعالیت های گروهی باعث افزایش علاقه مندی دانش آموزان به درس وایجاد رقابت سالم دربین آنها می گردد .
2- به کار بردن لوازم ومواد آموزشی و استفاده ی مناسب از کتابخانه باعث عینی تر شدن مطالب وافزایش یادگیری می گردد .
3- انجام فعالیت های عملی در جریان آموزش علاوه بر تقویت رابطه ی عاطفی بین معلم ودانش آموزان کلاس را از حالت خسته کنندگی خارج کرده ،آن را ، هم برای معلم و هم برای دانش آموزان لذت بخش تر می نماید .
واژه های کلیدی :
اقدام پژوهی ، انشا ، روش های نوین ، مقطع راهنمایی ، یادگیری
مقدمه
« بنویسید زیرا جز با نوشتن چیزی را به خاطر نخواهید سپرد » امام صاوق علیه السلام
زبان نقش مهمی در برقراری ارتباط در جامعه دارد. عدم تسلط دانش آموزان به زبان رسمی کشور چه در بیان و چه در نوشتن ، به خصوص در مناطق دوزبانه ، انشانویسی دانش آموزان را با مشکلاتی مواجه کرده است .
« سخن گفتن به فارسی برای کسانی که این زبان را از کودکی آموخته اند کار آسانی است، اما نوشتن به فارسی به این آسانی نیست . قدرت نگارش صحیح ، نیازمند تمرین به منظور تبدیل اندیشه به کلمات درچارچوب ادبیات خاص هرکشور است »[1] .
در نظام تعلیم و تربیت کشور ما ، انشا نویسیسابقه ای دیرینه دارد ، در ادبیات قدیم کلمه ی منشی به معنای انشا نویس، فراوان به کار رفته است و منشیان نقش عمده ای در مکتوب نمودن آثار ، به ویژه رسائل دیوانی داشته اند با این حال ، انشا به عنوان یک درس ، مقوله ی تازه ای است که در آموزش و پرورش جدید باب تازه ای گشوده است و با انشا نویسی منشیان تفاوت بسیاری دارد . انشا کلمه ای است عربی بر وزن « افعال » و در لغت به معنای ایجاد ، ابداع ، خلق ، پرورش و آفرینش است . و زبان آموزی به معنای مهارت در نوشتن مطلبی در مورد موضوعی مشخص است.
مشخص کردن موضوع پژوهش و توصیف وضعیت موجود
اینجانب رسول جاویدان با مدرک تحصیلی فوق لیسانس زبان و ادبیات فارسی و 8 سال سابقه ی تدریس ، یک سال است که با سمت دبیر در مدرسه راهنمایی شهید کشوری روستای مسگر ، واقع در منطقه ی افشار از توابع شهرستان خدابنده مشغول خدمت می باشم . مدرسه ی مذکور در ورودی روستا در سال 82 احداث گردیده و دارای سه کلاس درس و یک دفتر معلمان و مدیر می باشد . به دلیل کوچ اهالی روستا تعداد دانش آموزان نیز تقلیل یافته و هم اکنون یک کلاس دوپایه ی اول و دوم به همراه یک کلاس سوم راهنمایی در این مدرسه دایر می باشد . تعداد دانش آموزان سال اول 6 نفر ، سال دوم 7 نفر و تعداد دانش آموزان سال سوم نیز 8 نفر می باشد موضوع مورد پژوهش اینجانب ماده ی درسی انشاء کلاس دو پایه ی اول و دوم راهنمایی می باشد .
در ابتدای دوره ی دبستان که هدف اصلی آن آموزش خواندن و نوشتن فارسی پایه است در کنار درس های فارسی ( خواندن ) و املا ، درسی با نام« جمله نویسی » وجود دارد . هدف از ارائه ی این درس (جمله نویسی ) ایجاد توانایی اولیه ی نوشتن فعال در دانش آموزان است . بدین معنی که پس از آموزش نوشتن غیر فعال ( رونویسی ) و آموزش نوشتن نیمه فعال ( املا ) به مرحله ی آموزش نوشتن فعال یا خلاق می رسیم .
این مرحله با درس جمله سازی آغاز می شود و با درس انشا ادامه می یابد و دانش آموزانی به این مهارت دست می یابند که پیام های خود را به صورت سخن نوشتاری ، تولید و به مخاطب فرضی یا واقعی ارائه نمایند .[2]
جمله سازی در واقع مقدمه ای است برای آماده سازی دانش آموزان در درس انشا. در جمله سازی است که دانش آموزان می توانند اولین تجربیات و خلّاقیت نوشتاری را کسب کنند و با انواع جمله های خبری ، پرسشی ، امری و تعجبی آشنا شوند دانش آموزان جایگاه انواع مقوله های صرفی مثل گروه اسمی ، ضمایر و ... را در ساخت جمله می آموزند و قواعد نحوی موجود در دستور زبان فارسی را به طور غیرمستقیم تجربه کنند .در هرجمله ای هم که توسط دانش آموزان نوشته می شود دو اصل مورد توجه می باشد :
الف –پیام جمله : که باید از لحاظ معنایی و حقایق برون زبانی صحیح و متناسب باشد
ب- ساخت نحوی جمله : که باید با اصول و قواعد ساخت جمله در زبان فارسی منطبق باشد
در بین بیشتر دانش آموزان درس انشا درس مسأله داری می باشد ،که بیشتر بچه ها در این امر به کتاب های کمکی یا اولیای خود متکی هستند . در برنامه ی آموزش انشا در دوره ی دبستان و حتی در مقاطع دیگر هم آن چنان به فرآیند نوشتاری توجه نشده است و ساعت درس انشا با تمرکز بر محصول نوشتار اداره می شود . و توجه به وجه آموزشی انشا نیز اندک می باشد .تنها به ارائه ی موضوع و قرائت انشاهای دانش آموزان اکتفا می شود و این به آن معنا است که : « از دانش آموزان چیزی می خواهیم که به آنان یاد نداده ایم ». یعنی موضوعی را مشخص می کنیم و دانش آموزان بدون ایجاد انگیزه ی قبلی و آموزش قواعد جمله سازی و کار برد واژه های مربوط اقدام به نوشتن می کنند یا مستقیماً از کتابی رونویسی می کنند و یا اولیای آنان برای آنها دیکته کرده و می نویسند . بدون این که خلاقیت فکری ایجاد کنند وبه تفکر بپردازند .دانش آموزان کلاس دوپایه ی اول و دوم مدرسه ی من نیز در درس انشا از نظر جمله نویسی در ارتباط با موضوع بسیار ضعیف بودند و اکثر جملات و انشاهای آنها کلیشه ای بوده و نوشتن انشا به صورت موضوعی و کلیشه ای نه تنها باعث ابتکار و نوآوری نمی شود ، بلکه سبب د لزدگی از این ماده ی درسی نیز می گردداز مشکلات دیگر نوشتاری آنان ؛ رعایت نکردن ارکان جمله و نوشتن به زبان عامیانه بود در نتیجه، همه ی این نکات مرا بر این داشت تا باتوجه و ژرف نگری بیشتری بر این بیندیشم که « چگونه می توانم مهارت انشانویسی دانش آموزان کلاس
دوپایه ی اول و دوم راهنمایی را افزایش دهم » .
گردآوری شواهد 1
پس از شناخت مسأله ی مورد پژوهش باید با برنامه ای مدون به جمع آوری اطلاعات می پرداختم. لذا با کمک ابزارهایی نظیر مصاحبه، پرسش نامه ، ارائه ی چک لیست ها و بررسی اسناد و نمرات سال قبل ، مشاهده ی مستقیم عملکرد دانش آموزان و بررسی دفاتر انشای آن ها با همکاران، مدیر ، و تعدادی از بچه ها و والدینشان هم فکری نموده و به منابع کارامد در زمینه ی عیوب نوشتن ، فن نویسندگی پرداختم .
هر یک از آنها نظرات خود را پس از دیدن انشاهای بچه ها و چک لیست های موجود اعلام می کردند و من نیز تمامی آنها را بررسی و ثبت می نمودم وبه صورت جدول مختلفی نظیر جدول برنامه ریزی جمع آوری اطلاعات شواهد 1 و جدول آماری شواهد 2 ترسیم می کردم و در حین کار به مطالعه ی منابع و آثار ارزشمندی در این مورد می پرداختم . نتایجی که از جمع آوری شواهد به دست آمد بدین قرار بود :
الف) درهنگام نوشتن انشا اظهار ناتوانی می کردند
ب) به درس انشا علاقه نشان نمی دادند
ج) درجمله سازی از جملات تکراری استفاده می کردند
د) انشاهای نوشته شده بسیار کوتاه و تکراری و بیشتر به زبان عامیانه بود
و) ارکات جمله و نکات دستوری را رعایت نمی کردند
ه ) علائم سجاوندی را رعایت نمی کردند
ی) در خلاصه نویسی ، خلاصه گویی و باز نویسی و باز آفرینی بسیار ضعیف عمل می کردند س ) میانگین نمره ی سال قبل دانش آموزان نسبتاً پایین بود
تجزیه و تحلیلداده ها
پس از جمع آوری اطلاعات شواهد 1 به تجزیه و تحلیل وو تفسیر اطلاعات اتخاذ شده با کمک الگوی مفهومی پرداختم. طبق الگوی فوق عوامل متعددی در انشا نویسی کودک ایجاد مشکل می نمودندکه عبارت بودند از :
عدم آگاهی از ساختار جمله و نداشتن اطلاعات پایه در زمینه ی معیارهای انشا نویسی و نکات دستوری . -
ضعف املایی که سبب بی علاقگی در نوشتن انشا می شود .-
. نداشتن مطالعه که سبب ناکافی بودن خزانه ی لغات و عدم رعایت نکات دستوری و ... می شود-
- نداشتن علاقه که تأثیر مستقیمی روی کیفیت انشا دارد. زیرا فرد بی علاقه قادر به تمرکز نیست و هر لحظه به فکر راه فراری از ادامه ی نوشتن انشاست . از طرفی تمامی عوامل تأثیر گذار در نوشتن یک انشا می تواند در بی علاقگی دانش آموز به انشا نویسی مؤثر باشند .
. بی سوادی و کم سوادی والدین-
. دو زبانه بودن دانش آموزان (زبان مادری دانش آموزان ترکی می باشد-
. آشنا نبودن به معیارهای انشا نویسی و رو شهای آن-
- اشتغال کودکان در خانه به کارهای خانواده و اهمیت نگذاشتن والدین به درس فرزندان خود .
راهکارهای اجرایی
با بررسی الگوی مفهومی در مرحله ی قبل از اقدام به انتخاب را ه های موقتی جدیدی نمودم،که عبارت بودند از :
الف : برای درک موضوع ، نوشتن عنوان آن و مقدمه ی مناسب با اطلاعات لازم و کافی در زمینه ی موضوع از طریق سخنرانی یا خواندن کتاب های متنوع در کلاس ارائه شد.
ب : برای رفع تکرار کلمات و جملا تی که ناشی از محدود بودن اطلاعات پایه و دامنه ی لغات است از روش های مختلفی نظیر بازخوانی انشای خود و هم گروه ها،فعال کردن کتابخانه ی کلاسی ، کتابخانه ی مدرسه ، و
تشویق به مطالعه ی کتاب های غیردرسی و مجلات رشد دانش آموزو از این طریق افزایش اطلاعات پایه
استفاده از کلمات هم خانواده ، مترادف و مخالف، اجرای روش بارش مغزی ، نوشتن انشای گروهی با استفاده از روش پرتوهای خورشیدی و ... بهره گرفته شد .
ج : برای آموزش ساختار جمله ، ضمن معرفی الگوی جمله های خبری، پرسشی، تعجبی و ... تمریناتی به بچه ها داده شد . مثلاً ، از آنها می خواستم کلمات درهم ریخته ی روی تابلو را که توسط معلم نوشته شده بود به طور فردی یا گروهی مرتب کنند . یا جملات ناقص را کامل کنند.
د : برای آشنا نمودن دانش آموزان با علائم نگارشی ابتدا علامت ها را به او آموزش داده ، کاربرد هر یک را با کمک تمرینات متنوع به آنها آموختم .
مثال : گذاشتن علامت ( . ؟ !) در انتهای جملات خبری، پرسشی و تعجبی.
ه : برای ایجاد ارتباط منطقی بین جملات از روش بارش مغزی و مرتب نمودن جملات به ترتیب اولویت بهره جستم .
و : نکات دستوری و نگارشی را نیز از راه افزایش مطالعه و دامنه ی اطلاعات با تمرینات عملی مناسب آموزش دادم .
ز : برای رعایت زیبانویسی، حاشیه گذاری و تمیزی در انشا آموزش های لازم را عملاً با نشان دادن یک انشای مطلوب اعمال نمودم.
سایر راهکار های مورد استفاده در حین استفاده از روش های بالا عبارت بودند از :
خلاصه نویسی متن داده شده ، توصیف وضعیت یک مکان ، شی یا شخص از طریق مشاهده ی دقیق اطراف خود و توجه به جزئیات و کشف چیزهای تازه و نیز بیان نظرات و عقاید شخصی خود در رابطه با آن ، خاطره نویسی ، نامه نگاری ، تبدیل گفتار به نوشتار، توجیه ارزش و اهمیت نوشتن برای دانش آموزان ،
بهره گیری از تشویق و اهدای جوایز ، نوشتن قسمتی ازیک موضوع و ادامه ی آن به وسیله ی دانش آموزان و آموزش اصول صحیح انشانویسی از این طریق.
گردآوری اطلاعات شواهد 2
با اجرای راه حل های جدید و جمع آوری اطلاعات شواهد 2 و بررسی انشاهای جدید، مقایسه ی اطلاعات شواهد 2 با شواهد 1 دریافتم که راه کارهای انتخابی توانسته است، تا حد زیادی مشکلات انشا نویسی دانش آموزان را مرتفع سازد به طوری که پس از جمع آوری نظرات مدیر ، همکاران، دانش آموزان و او لیای آنها از طریق مصاحبه و پرسش نامه های جدید دریافتم که این طرح مورد استقبال قرار گرفته است . در پایان سال وضعیت بهتر بود ، بررسی نتایج نشان می داد که وضعیت فرق کرده است . حال دیگر دانش آموزان از زنگ انشا بدشان نمی آمد .
در اینجا رشد درصدی هریک از معیارهای اجرا شده در این تحقیق به طور خلاصه آورده می شود :
1 - نوشتن موضوع ومقدمه ی متناسب باآن قبل از اجرا 50 % و بعداز اجرا 88 % بود .
2 - عدم تکرار کلمه ها وجمله ها قبل از اجرا 43 % و بعداز اجرا 82 % بود .
3 - رعایت ترتیب ساختار جمله قبل از اجرا 52 % و بعداز اجرا 80 % بود .
4 - ارتباط منطقی جملات قبل از اجرا 50 % و بعداز اجرا 85 % بود .
5 - نداشتن غلط املایی قبل از اجرا 43 % و بعداز اجرا 81 % بود .
6 - شیوایی ورسایی جمله ها قبل از اجرا 48 % و بعداز اجرا 69 % بود .
7 - خوش نویسی وتمیز نویسی از اجرا 60 % و بعداز اجرا 89 % بود .
8 - رعایت علائم نگارشی قبل از اجرا 29 % و بعداز اجرا 60 % بود .
9 –رعایت نکات دستوری وادبی قبل از اجرا 42 % و بعداز اجرا 62 % بود .
10 - رعایت حاشیه قبل از اجرا 55 % و بعداز اجرا 90 % بود.
پیشنهادات
1- باید کوشید تا کلاس انشا که مادر تمام دروس است دارای برنامه و طرحی مناسب در ابعاد گوناگون آموزشی باشد.
2- مشکلات و تنگناها و علل افت و نارسایی کلاس انشا به درستی بررسی و تحلیل گردد و راه حل های مناسب و علمی برای رهایی از این شرایط نامناسب مطرح شود .
3- شیوه های مناسب نگارش و انشا به دانش آموزان شناخته شود.
4- مجموعه ی تجربه های موفق، روش های مطلوب و شیوه هایی که معلمان موفق در این زمینه داشته اند جمع آوری، بازیابی و بررسی شود
5- فرهنگ مطالعه رواج یابد و در ساعت انشا از مطالعه و کتابخوانی و فرهنگ انتقاد استفاده شود.
6- تشویق اولیا و مربیان در ارتباط با نوشته های دانش آموزان
7- برگزاری المپیاد های انشا نویسی
8- بحث و تبادل نظر، پرسش و پاسخ در درس انشا
9- بهترین انشاها در سر صف خوانده شود و مورد تشویق مناسب قرار گیرد
نتیجه گیری
روش تدریس معلم در ایجاد انگیزه ی یادگیری دانش آموزان عامل تعیین کننده ای می باشد . همچنان که در این پژوهش به آن رسیدیم « معلم می تواند باخلق موقعیت های جدید یادگیری و به کار گیری شیوه های نو در آموزش ، علاقه ی دانش آموزان را برانگیخته و آنان را جهت یادگیری آماده نماید » .
با چنین روش هایی محیط کسالت بار و بدون انگیزش و فاقد خلاقیت درس انشا به محیط شاداب و خلاق مبدل شد و به تدریج تغییرات عمده ای در برداشت دانش آموزان و همکاران نسبت به درس انشا ایجاد گردید .
ارزشیابی تأثیر اقدام جدید و تعیین اعتبارآن
پس از این که اطلاعات لازم درباره ی چگونگی اجرا و نتایج آن جمع آوری شد، با توجه به نظر دانش آموزان ، از مقایسه ی نمرات آنها و میزان علاقه مندی آنان ، متوجه شدم که روش اجرا شده بسیار مؤثر واقع شده و تغییر قابل ملاحظه ای در یادگیری صورت گرفته است . از مدیرو همکاران خواستم درباره ی روش کار و نتیجه ی آن اظهار نظر نمایند که آنان این کار را بسیار مطلوب ، موفقیت آمیز ، طرح ی جدید و ابتکاری معرفی نمود ه و تصمیم گرفتند در هنگام تدریس در سایر کلاس ها در سا لهای بعد اجرا نمایند . همچنین اولیای دانش آموزان نیز احساس رضایت می نمودند .
یافته های تحقیق
پس از انجام این پروژ ه ی پژوهشی به چند یافته ی جالب رسیدم که عبارتند از :
1- انجام فعالیت های گروهی باعث افزایش علاقه مندی دانش آموزان به درس وایجاد رقابت سالم دربین آنها می گردد .
2- به کار بردن لوازم ومواد آموزشی باعث عینی تر شدن مطالب وافزایش یادگیری می گردد .
3- انجام فعالیت های عملی در جریان آموزش علاوه بر تقویت رابطه ی عاطفی بین معلم ودانش آموزان کلاس را از حالت خسته کنندگی خارج کرده ،آن را ، هم برای معلم و هم برای دانش آموزان لذت بخش تر می نماید .
4- استفاده ی مناسب از کتابخانه در پیشرفت انشا نویسی دانش آموزان بسیار مؤثر است .
5- مشکل عمده ی دانش آموزان در نوشتن انشا کم توجهی معلمان به درس انشا است .
فهرست منابع
1- قاسمی پویا ، اقبال ( 1382 )، راهنمای معلمان پژوهنده ، تهران : لوح زرین.
2 - سیف ، علی اکبر( 1370) ، « اندازه گیری و ارزشیابی پیشرفت تحصیلی » ،تهران : آگاه
3 - هورن ، هلن( 1379 ) ، چگونه کیفیت آموزش را بهبود بخشیم ؟ ، تهران : قدیانی
4 - آقازاده، محرم. احدیان، محمد( 1378)، راهنمای روش های نوین تدریس ، تهران : انتشارات
5 - اسپالرینگ ، چریل ال ، مترجم : نائینیان و بیابانگرد( 1377 ) ، انگیزش در کلاس درس ، تهران : مدرسه .
6 - خورشیدی ، عباس( 1381 ) ، رو شها و فنون تدریس ، چاپ دوم ، تهران : سیطرون .
7 - شعبانی ، حسن( 1377 ) ، مهار تهای آموزش و پرورش ، چاپ هفتم ، تهران : سمت .
8 - میر کمالی ، سید محمد ، ( 1381 ) ، روابط انسانی در آموزشگاه ، چاپ پنجم ، تهران : سیطرون
9 - باطنی ، محمد رضا ، ( 1385) ، نگاهی تازه به دستور زبان ، چاپ دوازدهم ، تهران : آگاه
1- باطنی ، محمد رضا ،نگاهی تازه به دستور زبان ، تهران : آگاه ، 1385 ، ص 53
2- ره یافت های آموزشی و تربیتی در درس انشا ، سید حسین خسینی نژاد
مجری :
رسول جاویدان
کارشناس ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی
دبیر مقطع راهنمایی
سال تحصیلی 91 – 1390