عناصر تشبیه در شعر حافظ
تشبیهات حافظ را از لحاظ موضوعی نیز میتوان به اقسامی تقسیم کرد از آن جمله است تشبیهات مذهبی،علمی،عرفانی.حروفی،طبیعی، سپاهی و غیره.اما تشخیص آنکه کدامیک از این اقسام را خود حافظ آورده و کدامیک را از شاعران دیگر اقتباس کرده است چندان آسان نیست، آنچه مسلم است اینست که این تشبیهات پیش از حافظ هم سابقه داشته است،نهایت آنکه حافظ به بعضی از این اقسام مانند تشبیهات مذهبی و طبیعی و تشبیهات مربوط به عطرها و مواد خوشبو بیشتر دلبستگی دارد ولی تشبیهاتی که عناصر آن را ابزار جنگ و امور لشکری تشکیل میدهد حاصل اقتباس و پیرویست و همچنین است آنهائی که جنبهء اشرافی دارند و اجزاء تشبیه را زروزیور و گوهرها به وجود میآورند(مانند:تشبیه لب به لعل و روی به زر و پیکر
به سیم و اشگ به گوهر و غیره).
چنانکه گفتیم شاید بتوانیم بگوئیم تشبیهات و استعارات مذهبی و طبیعی در شعر حافظ نسبتا فراوان و گاهی توأم با ابتکار و ابداع است.
پیش از حافظ شاعرانی مانند خاقانی نیز تشبیهات مذهبی را در شعر خود فراوان به کار بردهاند و همچنین کسانی مانند رودکی،منوچهری و فرخی تشبیهاتی که اجزاء آن را گل و گیاه و عناصر طبیعت تشکیل میدهد بسیار در شعر خود آوردهاند و در این دو مورد هم اینان را باید پیشرو حافظ شمرد ولی توجه حافظ به قرآن و زاهد و شیخ و ریاکاری آنها از سوئی و نیز شیفتگی و دلبستگی او به مناظر و باغهای سرسبز و زیبای شیراز از سوی دیگر وی را به سوی تشبیهات مذهبی و طبیعی سوق داده است.تفاوت تشبیهات حافظ در این دو مورد با شاعران دیگر در چند چیز است:
یکی توأم کردن تشبیه و استعاره باخصوصیات تو آرایشهای دیگر مخصوصا با ایهام تناسب و ایهام تضاد و ایهام توالد ضدین و سایر ایهامات و ریزهکاریهای رندانه و حافظانه که در تشبیهات منوچهری و دیگران از این آرایشها یا نیست و یا اندکست.
دیگر کثرت استعمال اینگونه تشبیهات است که از ویژگیهای شعر حافظ بشمار میرود زیرا پیش از خواجه در تشبیهات مذهبی جز خاقانی و نظامی و ناصرخسرو و مولوی و چند تن دیگر در تشبیهات مربوط به طبیعت جز منوچهری و فرخی و گروهی دیگر بیش از حافظ مبالغه نکردهاند.
سوم اینکه ابداعات بسیاری در این موارد به چشم میخورد که شاید خاص حافظ باشد از قبیل سلیمانگل(ص 118)،سرو صنوبر خرام، (294)،افسر سلطان گل،حرم وصل(254).اینک چند مثال از تشبیهات
وحید » شماره 123 (صفحه 1209)
مذهبی و مربوط به گل و گیاه در شعر حافظ:
بگشا به شیوه نرگس پرخواب مست را از رشک چشم نرگس رعنا به خواب کن(272)1 هرکجا آن شاخ نرگس بشکند گلرخانش دیده نرگسدان کنند با صبا همراه بفرست از رخت گلدستهای بو که بوئی بشنویم از خاک بستان شما(10) حافظ از دولت عشق تو سلیمانی شد یعنی از وصل تواش نیست بجز باد به دست
اینک نمونههائی از تشبیهات حافظ به ترتیب موضوع:
1-تشبیهات مذهبی-تشبیه ابرو به محراب که در شعر خواجه فراوان است و او مستقیم و غیر مستقیم و از راههای مختلف ابرو را به محراب تشبیه کرده است:در صفحات 340،278،276،63،93،229 285،49،278،211،218،117،90)
تشبیه ابرو به محراب در هیچ دیوانی به اندازهء حافظ نیست و بعضی مانند سعدی این تشبیه را به کار نبردهاند بنابراین آن را میتوان از ویژگیهای شعر حافظ شمرد.
تشبیه وصل ه حرم(254)و گل به سلیمان(118)و سبا به گلشن و دهان به مهر سلیمان و همچنین تعبیراتی از قبیل کعبه دل(22)،کعبه کوی و مفتی عشق و دهها مثال دیگر.
(1)عددهائی که بکار رفته شماره صفحه حافظ قزوینی است که در آن شعر یا تعبیر مورد بحث آمده است.
وحید » شماره 123 (صفحه 1210)
2-تشبیهاتی که عناصر آن را گلها و عوامل طبیعت تشکیل میدهند،بسیاری از اینگونه تشبیهات را حافظ از پیشینیان اقتباس کرده است از قبیل تشبیه رو به گل و قامت به سرو و صنوبر و جهان به باغ.اینک بعضی دیگر از اینها:تشبیه دهر به چمن(16)و خیال به گلستان(194)و حسن به چمن(59)و جویبار(272)و گلبن(255)و نوبهار(271)و باغ(113)و تشبیه مراد به گل(97 و 240)و وصال به گلستان(59) و لطافت به چمن(59)و نظر به باغ(19،314،23)و ناز به چمن (142)و توفیق به گل.ولی چنانکه گفتیم بعضی از تشبیهات ایجاد شده با عناصر طبیعت ممکن است زائیده کلک خیالانگیز خود حافظ باشد که چند نمونه از آن را در ضمن شعر آوردیم.
3-تشبیهاتی که عناصر آن را ابزار جنگی و جنگاوران تشکیل می- دهد اینگونه تشبیهات نیز در حافظ فراوان است مانند تشبیه ابرو به کمان و خنجر و تشبیه نگاه به تیر و تشبیه معشوق به ترک.چنانکه گفتیم اینگونه تشبیهات پیش از حافظ هم فراوان بوده است.
4-تشبیهات علمی و فلسفی و نجومی-مانند زهره چنگی،بهرام سلحشور،علم هیأت عشق،جوهر فرد(برای دهان)،آفتاب قدح، ارتفاع ساغر:
عجب علمی است علم هیأت عشق که چرخ هشتمش هفتم زمین است(39) ز آفتاب قدح ارتفاع ساغر گیر چرا که طالع وقت آنچنان نمیبینم(246) جز فلاطون خمنشین شراب سر حکمت به ما که گوید باز
وحید » شماره 123 (صفحه 1211)
بعد ازینم نببود شائبه در جوهر فرد که دهان تو در این نکته خوش استدلالیست اشک حرمنشین نهانخانهء مرا ز انسوی هفت پرده به بازار میکشد(321) گرد بیت الحرام خم حافظ گر نمیرد به سر بپوید باز(178) سایه قد تو بر قالیم ای عیسیدم عکس روحی است که بر عظم رمیم افتاده است(24)
از اقسام تشبیهات مذهبی حافظ آنهائیست که با تلمیحات دینی و آیات قرآنی توأمند:
چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت شیوه جنات تجری تحتها الانهار داشت(54) ز بیخودی طلب یار میکند حافظ چو مغلسی که طلبکار گنج قارون است(39) در این چمن گل بیخار کس نچید آری چراغ مصطفوی باشرار بولهبیست(45) از روانبخشی عیسی نزنم دم هرگز زانکه در روحفزائی چو لبت ماهر نیست(49) با که این نکته توان گفت که آن سنگیندل کشت ما را و دم عیسی مریم با اوست(41) همیشه وقت تو ای عیسی صبا خوش باد که جان حافظ دلخسته زنده شد به دست(65)
وحید » شماره 123 (صفحه 1212)
دهان شهد تو داده رواج آب خضر لب چو قند تو برد از نبات مصر رواج(67) لب تو خضر و دهان تو آب حیوانست قد تو سرو میان موی وبر به هیأت عاج(67) ای هدهد صبا به سبا میفرستمت بنگر که از کجا به کجا میفرستمت(62) ببین که سیب زنخدان تو چه میگوید هزار یوسف مصری که فتاده در چه ماست(18) ماه کنعانی من مسند مصر آن تو شد وقت آن است که بدرود کنی زندان را(8)
که احتمال دارد تشبیه بدیع اخیر از خود حافظ باشد و یا دستکم شاید هیچکس این تعبیر را زیباتر از حافظ نیاورده باشد.
5-تشبیهات اشرافی که نمونه آن نیز فراوانست و اختصاص به حافظ ندارد و مانند تشبیه لب به لعل و یاقوت و تشبیه رخ عاشق به زر و اشک او به سیم و گوهر.
6-تشبیهات حروفی که از قدیم در شعر فارسی سابقه داشته،در حافظ نیز کم و بیش دیده میشود از آن جمله است تشبیه زلف به جیم و قد و قامت به الف:
نیت بر لوح دلم جز الف قامت یار چکنم درس دگر یاد نداد استادم(216)
وحید » شماره 123 (صفحه 1213)
در خم زلف تو آن خال سیه دانی چیست نقطه دوده که در حلقه جبم افتادست(26) قد همه دلبران عالم پیش الف قدت نگون باد
7-تشبیهاتی که با عطرها و مواد خوشبوی ساخته شده است و حافظ در این کار نوآوریها و ابداعات زیبائی کرده است از آن جمله است تشبیه مراد به نافه(145)و غالیه(286)،تشبیه خلق به نکهت(259):
بعد از این نشکفت اگر با نکهت خلق خوشت خیزد از صحرای ایذج نافه مشک ختن(269)
بنابراین همانطور که گفتیم حافظ درآوردن تشبیهات خود از بویها و عطرها و روشنائیها و گل و گلستان بهار و طبیعت و امور مذهبی بسیار بهره جسته است و در این زمینه نوآوریها و ابداعات بسیار کرده است.
پایان مقاله
مجله وحید » اسفند 1352 - شماره 123 (از صفحه 1207 تا 1213)
نویسنده : فرشیدورد، خسرو