آداب حضور و اسرار سلوک

آداب حضور و اسرار سلوک

اشاره

بخش اوّل و تفصیل هفده عنوان از این مقاله در فصلنامه کتابهاى اسلامى(ویژه نامه نماز) تابستان 1383 به چاپ رسیده است.جهت اطّلاع خوانندگان گرامى عناوین و شناسه بخش پیشین در ابتداى این قسمت آورده شد.
1.أسرار الصلاة

کتاب مصباح الشریعه، مجموعه احادیثى است که آن را به اما صادق-علیه السلام-نسبت مى‏دهند.
2.أسرار الصلاة(کتاب الصلاة)

عنوان یکى از کتابهاى قوت القلوب فى معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الى مقام التّوحید، تألیف محمد بن ابى الحسن على بن عباس المکّى الحارثى، به ابو طالب مکى است. 1
3.أسرار الصلاة یا(الکشف عن ماهیة الصلاة)

عنوان رساله‏اى است از حجة الحق ابو على سینا به زبان عربى درباره اسرار و ماهیت نماز.
4.أسرار الصلاة

عنوان رساله‏اى است در بیان اسرار و ارکان نماز از ابو حامد غزّالى توسى به زبان عربى.
5.أسرار الصلاة

عنوان بابى است از کتاب فتوحات المکیّه درباره اسرار نماز و اوصاف نمازگزار، از ابن عربى، به زبان عربى. 3

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 52)

6.أسرار الصلاة

عنوان کتابى است برگرفته از التنبیهات العلیة على وظایف الصلاة القلبیة، از شهید ثانى به زبان عربى درباره نماز و اسرار و آداب قلبى آن.
7.کتاب أسرار الصلاة

عنوان کتابى است درباره اسرار و آداب نماز از امام محمد غزالى با تلخیص و تصحیح ملا محسن فیض کاشانى به زبان عربى.
8.أسرار الصلاة(ترجمة الصلاة)

عنوان رساله‏اى است مختصر درباره آداب و اسرار باطنى نماز از فیض کاشانى به زبان فارسى.
9.أسرار الصلاة

عنوان کتابى دیگرى از قاضى سعید قمى است که بخشى از کتاب شرح توحید صدوق است.
10.أسرار الصلاة(روح الصلاة)

عنوان رساله‏اى است از قاضى سعید قمى در بیان اسرار نماز به زبان عربى.
11.أسرار الصلاة

عنوان رساله‏اى است از مصطفى بن محمد خویى، نسخه دست نویس مؤلف که به سال 1242 قمرى نگارش شده در 683 برگ(166 صفحه)به شماره 2465در کتابخانه وزیرى موجود است. 4
12.أسرار الصلاة(اسرار نماز)

عنوان رساله مختصرى است از حسنعلى اصفهانى، معروف به نخودکى به زبان فارسى.
13.أسرار الصلاة

کتابى است از میرزا جواد آقا ملکى تبریزى درباره نماز و رازهاى پنهان آن، به زبان عربى.
14.أسرار الصلاة

عنوان کتابى است درباره نماز به زبان فارسى از عبد الحسین تهرانى.
15.أسرار الصلاة

(سرّ الصلوة:معراج السالکین و صلاة العارفین)

عنوان کتابى است درباره مراتب و اسرار مقدمات، مقارنات و معراج حقیقى نماز از امام خمینى به زبان فارسى.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 53)

16.أسرار الصلاة 5

عنوان کتابى است از عبد اللّه جوادى آملى در بیان اسرار نماز به زبان عربى.
17.أسرار الصلاة(معراج عشق)

عنوان کتابى است از مهدى سمندرى در بیان اسرار ارکان نماز به زبان فارسى.
18.قرآن وسنت

هرجوینده‏اى که در پى کشف حقایقى از نماز و یا هرمعارف الاهى دیگرى است، بى شک اوّلین منبعى که باید به آن رجوع کند، قرآن و احادیث نورانى است که مشحون از اسرارى است که در هیچ نوشته بشرى یافت نمى‏شود، و اگر نوشته‏هایى هم، در این خصوص به خامه عارفان و عالمان براوراق دلها و صفحات کاغذ نقش بربسته تماما برگرفته از قرآن و عترت و سنت است.بررسى قرآن و آن همه احادیث پرشمار هم از طاقت این قلم و هم از گنجایش صفحات این رساله برون است. 6 اما در اینجا، از باب تیمن و تبرّک و بیان نمونه‏اى از آن معادن معارف الاهیّه و به مناسبت موضوع مقاله، مباحثى که طى چندین حدیث در مصباح الشریعة آمده پرداخته مى‏شود.
19.أسرار الصلاة 7

حقیقت نماز، عنوان بخشى از کتاب کیمیاى سعادت از امام محمد غزالى درباره باطن و ظاهر نماز به زبان فارسى است.

حجة الاسلام ابو حامد محمد بن محمد غزّالى توسى(450-505 ق)از اهالى تابران توس است که سوانح زندگى و دوران ناپختگى و پختگى او بس خواندنى و شنیدنى است.او نخستین کسى است که لقب حجة الاسلام را از آن خود کرد، که بحق برازنده اوست.او در تابران(طابران)توس گام براین جهان خاکى نهاد و پس از پنچاه و پنج سال زندگى که بیشتر آن با رنج و جهانگردى و شور دانش اندوزى و شاگرد پرورى همراه بود و سرانجام در اوج وارستگى و پارسایى نغمه دل‏انگیزارجعى الى ربک 8 گوش و دل او را نواخت و در زادگاه خود در دل خاک تابران 9 آرمید.

شاید معرفى این رساله در این مجموعه که با عنوان«اسرار الصلاة»نیامده مناسب نباشد، ولى از آنجایى که امام محمد غزالى در این باب از کتاب با قلم شیوا و روان به بررسى اسرار باطنى و احکام ظاهرى نماز پرداخته و در واقع خلاصه کتاب اسرار صلاة احیاء علوم نیز، هست و از جمله رساله‏هایى است که به بیان اسرار نماز پرداخته، و چه بسا از خیلى رساله‏ها که امروزه با عنوان اسرار الصلاة، نوشته شده پرمایه‏تر است.بنابراین، در این مجموعه از جمله رساله‏هاى اسرار الصلاة، معرفى شد.

کیمیاى سعادت، از نمونه‏هایى عالى و کم‏نظیر شیوه نگارش کتابهاى اخلاقى است، که امام محمد غزالى آن را پس از گوشه‏گیرى و انزوا، در آخرین سالهاى قرن پنجم هجرى به زبان فارسى نگاشته است.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 54)

این کتاب که براى عموم مردم نوشته شده، خلاصه‏اى است از کتاب احیاء علوم الدین، که غزالى آن را به زبان عربى براى خواص نوشته است.

غزالى مقدمه کتاب کیمیاى سعادت را با عنوان«مسلمانى»ذیل چهار عنوان:شناخت نفس، شناخت حق تعالى، معرفت دنیا و معرفت آخر آغاز مى‏کند، سپس به«ارکان مسلمانى»مى‏پردازد، و حقیقت آن را نیز، در چهار رکن(عبادات، معاملات، مهلکات و منجیات)و هررکن را در ده اصل نقد و بررسى مى‏کند.

اصل چهارم آن، مربوط به بررسى باطن و ظاهر نماز است، که 26 صفحه وزیرى از کتاب کیمیاى سعادت 10 را شامل مى‏شود.

غزالى ابتدا با استناد به حدیثى از رسول خدا، نماز را ستون و بنیاد دین و مسلمانى و سیّد همه عبادات معرفى کرده است و سپس، ظاهر نماز را کالبدى فرض نموده که حقیقت و سرّ آن را«روح نماز» دانسته است.آنگاه درباره اذان و اقامه، نیّت، تکبیر، سوره حمد، رکوع، سجود، تشهد مطالبى را ذکر کرده است.پس از این مقدمه، حقیقت و روح نماز، روح اعمال نماز، حقیقت قرائت و اذکار نماز و حضور قلب در نماز را، مورد بحث و بررسى قرار داده و در پایان به بیان چند ادب از آداب نماز پرداخته است.

کیمیاى سعادت از سوى ناشران مختلف چاپ و منتشر شده که دقیق‏ترین آن با تصحیح مرحوم دکتر سیّد حسین خدیوجم از سوى انتشارات علمى و فرهنگى در دو جلد چاپ و منتشر شده است.
20.أسرار الصلاة(رساله الموصلیّة فى أسرار الطهارت و الصلوات)

عنوان رساله‏اى است از شیخ اکبر محیى الدین عربى در بیان اسرار نماز به زبان عربى.

ابن عربى، ابو عبد اللّه محیى الدین، محمد بن على حاتمى(560-638 ق).معروف به شیخ اکبر، عارف و صوفى بزرگ جهان اسلام در بیست و هفتم رمضان 560 هجرى در شهر مرسیه، جنوب شرقى اندلس چشم به جهان گشود و در 638 قمرى در صالحیه دمشق چشم از جهان فروبست و اکنون مزارش زیارتگاه عاشقان و دلدادگان اوست 11

سوانح نگاران زندگى و آثار ابن عربى در نام این رساله اتفاق نظر ندارند.عده اى آن را با همین نام 12 به صواب مى‏دانند و عده‏اى نام لطایف الأسرار، را برآن برگزیده‏اید. 13 عده‏اى نام این رساله را التنزلات الموصلیة فى اسرار الطهارت و اللوات و الایام الأصلیة، مى‏دانند.

بعضى آن را با نام تنزل الأملاک فى حرکات الأفلاک، معرفى کرده‏اند.آقاى محسن جهانگیرى آن را التّنزّلات الموصلیة فى اسرار الطهارت و الصلوة الخمس و الایام المقدرّة الاصلیة، ثبت کرده است. 14 و اخیرا این رساله هرچه باشد، عامل تغییر در معنا و مفهوم نیست، ولى آنچه که اهمیت دارد مباحث مطرح شده در این مساله است.جناب ابن عربى در این مساله که، در پنجاه و پنج باب فراهم آمده قاعده تأویل را در همه بابهاى آن جارى و سارى کرده است.به همین جهت در بین اهل معرفت به تأویلات‏
کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 55)

ابن عربى نیز، مشهور و معروف شده است و این رساله همانند بیشتر آثار ابن عربى به بابهاى متعددى تقسیم شده است و لذا بخش اسرار الصلاة سى باب از پنجاه و پنج باب از این رساله را به خود اختصاص داده است که بیشترین حجم کتاب را شامل مى‏شود.قلم ابن عربى در این اثر ادیبانه، شگفت‏انگیز، و چنان پر راز و رمز است که گویى نثر کتاب به نظم قوى و استوارى تبدیل شده که شاعرى استاد آنرا سروده است.

ابن عربى بابهاى اول تا هفدهم این رساله را به مباحثى چون:معرفت، احکام مکلّف و مکلّف، تکلیف، سبب وضع شریعت در عالم، در معرفت رسول و شرایط امام اختصاص داده و این مسائل را مورد بحث و بررسى دقیق قرار داده و تأویل و اسرار این‏گونه مسائل را نیز، بیان داشته است.

از باب هیجدهم تا سى‏ام را به مباحث طهارت که با ذوق و روش عرفانى، البته غیر آنکه فقها بحث مى‏کنند، مورد بحث و بررس قرار داده است.

ابن عربى از باب سى‏ام تا چند باب به آخر مانده را به بیان تأویل و تشریح اسرار نماز اختصاص داده و در هربابى به یکى از فرازهاى نماز مى‏پردازد و آن را مورد بحث و بررسى قرار مى‏دهد.

نخست، معرفت و اسرار اقامه نماز را به تفصیل، البته با توجه به حجم رساله، بیان و سپس شروع به شرح و بیان اسرار تکبیرات، رفع الیدین، اسرار قرائت، اسرار فرق بین فاتحه و سوره، اسرار رکوع و سربرداشتن از آن، اسرار سجود، اسرار جلوس در نماز، معرفت اسرار تشهد در نماز و معرفت اسرار تسلیم، مى‏کند.ابن عربى در این بخش، ضمن شرح و توضیح فرازهاى نماز و ذکر اسرار آن به تأویل آیات و روایات پرداخته است که تأویلات در این بابها برجسته‏تر از بابهاى دیگر است.

وى در بابهاى پایانى، مطالبى را درباره امام، مأموم و اختصاص روزها به این دو، و اختصاص نمازهاى یومیه به روزها مباحثى را آورده و با لطایف و ذوق عرفانى به شرح آنها پرداخته است.

این رساله اولین‏بار به سال 1407 قمرى در قاهره چاپ و پس از آن از سوى انتشارات مختلف با تحقیقات محققان، در بیروت و مصر و هند چاپ و منتشر شده است.یکى از این چاپها با مقدمه شیخ عبد الرحمان حسن محمود، با قطع رقعى در 350 صفحه از سوى مکتبه عالم الفکر در قاهره چاپ و منتشر شده است، و چاپ دیگرى از آن با دو رساله دیگر با عنوان مجموعه رسائل ابن عربى، در دو جلد از سوى انتشارات دار المحجة البیضاء و دار الرسول الأکرم در 509 صفحه(رساله اسرار الصلاة ص 67-316)در بیروت چاپ و منتشر شده است.و آخرین آن با تحقیق عبد الوارث محمد على از سوى دار الکتب العلمیة با قطع وزیرى در 150 صفحه در بیروت با عنوان:تنزل الأملاک من عالم الأرواح إلى عالم الأفلاک، چاپ و منتشر شده است.
21.أسرار الصلاة 15

عنوان رساله‏اى است از ابو القاسم سیّد رضى الدین حسینى مشهور به ابن طاووس به زبان عربى.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 56)

رضى الدین، نوه دخترى ابن ادریس است و از طرفى خود ابن ادریس نیز، از نوادگان شیخ طوسى است.سیّد ازفحول و اعاظم علماى شیعه امامیّه و فقیه جلیل القدر، ادیب شاعر، جامع الفضایل و کمالات عالیه است، به گونه‏اى که در زبان علما به«قدوة العارفین»و«مصباح المتهجدین»معروف است.علامه حلى و دیگر علما، وى را بسیار ستوده‏اند و از جمله عارفانى است که کرامات زیادى در کتابهاى تراجم براى وى ثبت کرده‏اند، و علامه حلى نیز، به بعضى از آنها اشاره کرده است.از سیّد ابن طاووس حدود پنجاه اثر به یادگار مانده 16 که از جمله آنها همین رساله اسرار الصلاة است.وى به سال 589 به دنیا آمده و در 664 قمرى در بغداد از دنیا رفته است. 17

شیخ طوسى که جدّ مادرى سیّد است کتابى به نام المصباح المجتهد، دارد و سیّد چند رساله 18 از جمله رساله اسرار الصلاة را نوشته تا کتاب جدّ خود را تکمیل نماید و نام این تکلمه را تتمات لمصباح المجتهد گذاشته است.رساله اسرار الصلاة در دسترس نیست و آقا بزرگ هم به این مطلب اشاره کرده و مى‏نویسد:تنها بخشى از این رساله در کتابخانه مرحوم سیّد حسن صدر در کاظمین موجود است. 19

ولى بقیه رساله‏ها که به نیّت تکمیل مصباح نوشته شده چاپ و در دسترس همگان قرار دارد، به‏ویژه رساله اقبال و فلاح السائل، از اعتبار ویژه‏اى در بین علما برخوردار است.
22.أسرار الصلاة

عنوان رساله‏اى است منسوب به کمال الدین عبد الرزاق کاشانى به زبان فارسى.

با اینکه عبد الرزاق یکى از بزرگ‏ترین عارفان این سرزمین و شارحان بزرگ عرفان و فلسفه است، ولى وقایع زندگى وى آن‏گونه که شایسته اوست، شناخته نشده است.

از تاریخ تولد وى اطّلاعى در دست نیست، گرچه پیتر لورى احتمال داده که عبد الرزاق در نیمه دوم قرن هفتم قمرى در کاشان به دنیا آمده است. 20 عبد الرزاق در اوایل جوانى از بحث شرعیات فارغ شد، و گویا بارى از این علوم نیست و آن را پى نگرفت.پس از این دوران روبه معقول نهاد و در نهایت منغمر در دنیاى عرفان و تصوف شد.کاشانى عالم و عارف نامدار پیرو مکتب ابن عربى، سرتاسر حیاتش را در ایّام ناامنى دوره چنگیزخان گذراند و بى‏تردید پس از قونیوى، مؤید الدین جندى و داوود قیصرى، بزرگ‏ترین شارح مکتب ابن عربى است.

در منابع مکتوب آثار قابل توجهى به ایشان نسبت داده‏اند.یکى از آنها رساله‏اى به نام اسرار الصلاة است، که نسخه‏شناس محقق آقاى احمد منزوى این رساله را از جمله آثار وى شمرده است. 21

با تمام تلاشى که شد چنین رساله‏اى غیر از فهرست منزوى، در منابع دیگر یافت نشد و حتى نامى هم از این رساله در مجموعه رسائل و و منصفات وى نیامده است.گویا اشتباهى رخ داده و یا از آنجایى که ایشان به‏طور مکرر سفرهاى تحقیقى به بلاد اسلامى دارند دسترسى به این نسخه پیدا کرده‏اند.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 57)

از طرفى هم آقا بزرگ تهرانى پدر آقاى منزوى نیز، در الذریعه، هیچ اشاره‏اى به چنین رساله‏اى نکرده است. 22 به‏هرحال بنده با توجه به قرائن و تحقیقات، وجود چنین رساله‏اى را بعید مى‏دانم. و اللّه اعلم بحقائق الامور.
23.أسرار الصلاة

عنوان رساله‏اى عرفانى است از شاه نعمت اللّه ولى به زبان فارسى.

قطب الموحدین نور الدین، شاه نعمت اللّه ولى، از اقطاب و عرفاى مشهور قرن هشتم و نهم هجرى است که چراغ تصوف اسلامى را در عصر خویش فروغ تازه‏اى بخشید و به نیکوترین وجه روشن نگاه داشت و همه پیروان طریقت را تح الشعاع مکتب خود قرار داد.وى در حقیقت احیا کننده طیقه فقر محمدى(ص)در ممالک اسلامى، به‏ویژه ایران و هندوستان بود و سلسله‏اى که بنام اوست توانست در قرن دوازدهم هجرى طریقت محمدى را در ایران مجددا احیا کند و تشنه لبان وادى تصوف را در این سرزمین سیراب نماید.

جناب شاه نعمت اللّه در روز دوشنبه چهاردهم ربیع الاول 731 قمرى در شهر حلب متولد شد. 23 والد ماجدش جناب میر عبد اللّه از بزرگان قوم عرب و مرشدان وقت بود و مادرش از خوانین شبانکاره فارس و نسبتشان به نوزده واسطه به حضرت رسول(ص)مى‏رسد، چنانکه خود مى‏فرمایند:

نوزدهم جد من رسول خداست

آشکار است نیست پنهانى

گفته‏اند که جناب شاه از دوران کودکى استعداد شگفت‏انگیزى براى درک معارف و کشف معانى داشت، چنانکه در همان اوان قرآن را حفظ کرده بودند.قبل از ورود به دایره فقر از محضر اساتیدى چند بهره‏مند شد و علوم صورى را فرا گرفت.ابتدا مقدمات علوم را نزد شیخ رکن الدین شیرازى و سپس علم بلاغت را نزد شیخ شمس الدین مکّى بیاموخت.پس از آن، سیّد جلال الدین خوارزمى علم کلام و حکمت الاهى و قاضى عضد الدین عیون کلام خویش را با او بحث کرد.در همین دوران بود که مرصاد العباد شیخ نجم الدین دایه و اشارات شیخ الرئیس ابو على سینا را آموخت و به‏ویژه فصوص الحکم شیخ المحققین، محیى الدین عربى را به خوبى فرا گرفت و حتى آن را از حفظ داشت و سرانجام، پس از ورود به دایره فقر و گذشتن از ظاهر و پیوستن به باطن توانست حکمت آن را با ذوق دریابد.در رساله‏اى که در شرح ابیات فصوص الحکم نوشته‏اند مى‏فرماید:

کلمات فصوص در دل ما

چون نگین در مقام خود بنشست

از رسول خدا رسید به او

باز از روح او به ما پیوست

سرانجام دفتر قیل و قال را بست و جریده ذوق و حال را گشود، و در طلب مرشدى کامل و پیرى روشن ضمیر به جدّ و جهد پرداخت.این اولین دوره مسافرتهاى شاه نعمت اللّه بود که در جست‏وجوى‏
کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 58)

شیخ خود، سالها به ساحت پرداخت و هرجا از شیخى نشانى مى‏یافت بدان سوى مى‏شتافت.دراین‏باره عبد الرزاق کرمانى از قول جناب شاه مى‏نویسد:

«هرناحیه‏اى که نشان مى‏دادند درویشى هست به جدّ و جهد تمام به صحبت و خدمت او مى‏رفتم و تربیت و ارشاد او را مترصد و منتظر مى‏بودم تا ظهور حقیقت احوال او، که به عنایت اللّه نشئه خود را فوق او مى‏یافتم.»

بدین ترتیب جناب شاه نعمت اللّه چندین مرشد را خدمت کرد، ولى هیچ کام را یاراى آن نبود که بتواند در او تصرف کند، تا سرانجام جناب شیخ عبد اللّه یافعى را در مسجدى در مکه معظّمه زیارت کرد و در اولین ملاقات خود را قطره‏اى در مقابل وى دید.همان‏جا جناب سیّد دست ارادت به دامان شیخ عبد اللّه دراز نمود.

آشنایى یافتم از خویش بیگانه شدم

عاقلى بودم به عشق یار دیوانه شدم

رشته شمع وجودم آتش عشقش بسوخت

عارفانه با خبر از ذوق پروانه شدم

جناب آقاى شیخ عبد اللّه یافعى که حضرت شاه او را سلطان اولیاى جهان خوانده و سینه‏اش را مخزن اسرار و نفس‏اش را همچون دم عیسوى احیا کننده مردگان دانسته است، نه تنها صاحب کمالات باطنى بود، بلکه از فضایل صورى هم بهره‏مند بود، چنانکه او را در زمره بزرگ‏ترین فقها و محدثان و مکورخان عصر خویش به شمار آورده‏اند.

شیخ در هرات با نوه جناب میر حسینى هروى 24 ازدواج کرد و ثمره این ازدواج فرزند صورى و معنوى او جناب برهان الدین خلیل اللّه(775-)بود که پس از جناب شاه به مقام قطبیت سلسله نعمت اللهى رسید و عمر معنوى پدر و پیر خود را جاویدان ساخت.جناب سیّد قریب صد سال زندگى کردند و سن خود را تا صد سالگى در اشعار خویش تصریح کرده‏اند.

قرب صد سال عمر من بگذشت

قصد مورى نکرده‏ام به خدا

سرانجام در روز پنج‏شنبه 23 ماه‏رجب 832 و به قولى 834 قمرى در کرمان خرقه تهى کرد و جنازه‏اش به وسیله خلفا و خادمان و درویشان و اکابر شهر، تا ماهان دوش به دوش حمل و در آنجا به خاک سپرده شد. 25

مجموعه رسائلى(27 رساله)از شاه نعمت اللّه ولى به چاپ رسیده که یکى از آن رساله‏ها، به نام اسرار العبادات، است که بخشى از آن رساله اسرار الصلاة است.

شاه نعمت اللّه ولى در این رساله، ابتدا به تفسیر عرفانى‏«لا اله الا اللّه»پرداخته و مراحل توحید و نفى هرگونه شرک و شریک از خداوند را با تفسیر این کلمه مبارک بیان کرده است.آنگاه به شرح و تفسیر نماز از اوقات تا تسلیم پرداخته و در هر مسئله‏اى به حدیثى از احادیث جناب رسول اللّه اعظم استناد کرده است.

قلم و بیان کاملا صوفیانه و عرفانى است و احادیث مورد استناد کاملا در قالب تأویل، شرح و ترجمه شده است.رساله از نظم و نسق خاص پیروى نمى‏کند، و بعضا مطالبى که خیلى با موضوع
کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 59)

اصلى مرتبط نیست نیز، در این رساله مختصر آمده است و مباحثى هم که از آغاز تا انجام درباره نماز آورده هیچ ترتیب و آدابى ندارد.

این رساله در مجموعه‏اى به نام«مجموعه رسائل شاه نعمت اللّه ولى»یا رضوان المعرف إلاهیه، از سوى کتابفروشى فردوسى به صورت سنگى به چاپ رسیده است.گویا پس از چاپ سنگى به صورت حرفى نیز، چاپ شده است، ولى نسخه‏اى که بنده به آن مراجعه نمودم همان نسخه چاپ سنگى است.
24.أسرار الصلاة

عنوان رساله‏اى است در بیان اسرار نهفته نماز، از صائن الدین على بن محمد ترکه اصفهانى به زبان فارسى.

یکى از مهم‏ترین شخصیتهاى علمى دوران بین سهروردى و مگصدرا، که در واقع بدون او ظهور مکتب اصفهان متصور نیست، صائن الدین ترکه اصفهانى است.نام صائن الدین همواره در نزد خواص از اهل حکمت شهرت داشته و دارد.امّاپس از حمله غزالى به فلسفه مشائى بو على و ظهور حکت اشراق و عرفان مکتب ابن عربى و احیاى فلسفه اسلامى رخ داد که محل آن ایران بود.هریک از بزرگان کوشیدند به نحوى از انحنا مکتبهاى تاثیرگذار این دوره است.او با تألیف تمهید القواعد، ثابت کرد که بین فلسفه، کلام، و عرفان نظرى قرابت خاصى است.

آل ترکه از خاندان نامى دین و دانش در ایران هستند که بیش از دو قرن در اصفهان معروفیّت عام داشتند.اصل این خانواده از خجند ترکستان بود و جدّ آنان در عصر خوارزمشاه به ایران مسافرت کرده است.به جهت آنکه ترک زبان بودند، آنان را ترکه نامیدند.از تاریخ تولد ابن ترکه اطّلاعى در دست نیست، ولى این حکیم و عارف نامى به سال 835 یا 836 قمرى در هرات درگذشت. 26

آثارى به زبان فارسى و عربى از وى به یادگار مانده است.از جمله آنها کتاب اسرار الصلاة است که به زبان فارسى نگاشته شده است.کتابهایى که در بیان آیات الأحکام و اسرار الآیات و اسرار الأحکام و عبادات نوشته بسیار است.هریک وجوهى و اسرارى را بیان کرده‏اند و با اصول نقلى، عقلى، فلسفى و کلامى مستند شده‏اند.ولى صائن الدین در رساله اسرار الصلاة مسلک دیگرى را برگزیده و آن، تأویل ارکان و شروط و مقارنات و تعقیبات نماز است که با قواعد و اصول صاحب نظران و اهل باطن از حکمت و عرفان ذوقى کشفى و وارثان علوم و معارف محمدى درهم آمیخته است.

کتاب اسرار الصلاة، در یک مقدمه و دو باب فراهم آمده است، باب اوّل، شامل دو صحیفه و باب دوم داراى یک مقدمه و پنج صحیفه و یک تذهیب است.صحیفه سوم این باب، در چهار گفتار شکل گرفته و هریک از گفتار دوم و سوم آن در دو فصل آمده است.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 60)

مقدمه به بیان اصول اربعه برمبناى علم حروف و تقسیم عبادت به واجب و مستحب(فرض و نفل)پرداخته است.

باب اول که در دو صحیفه فراهم آمده در معناى حقیقت طهارت و تحقیق ارکان معنوى آن است که مؤلف براساس مشرب خود از سطح ظاهر وجه آدمى و تأویل آن به لوح صوّر کتابى حروف، و از سطح باطن که جامع و مظهر حروف کلامى است بحث کرده و ضمن آن به وضو و غسل و به اختلاف ابو حنیفه و شافعى و تأویل نظریات هریک در پاره‏اى از فروعات پرداخته است.معناى ارکان وضو و بیان حکمت هریک از ارکان و نکاتى درباره نماز ظاهرى و نماز معنوى و مقام تفرید معناى سنن وضو و تحقیق هریک از جمله دیگر موضوعات طرح شده در این صحیفه است.

باب دوم، که در یک مقدمه و پنج صحیفه است، در معناى حقیقت نماز، معناى عبادت و بندگى بحث کرده و بندگى را به دو دسته تسخیرى که تمام موجودات مشمول حکم آن مى‏باشند و آن در برابر رحمت رحمانى است و موقوف به هیچ فعل اختیارى نیست، و در این نوع بندگى، اهل سعادت و شقاوت یکسانند;و دیگرى بندگى که، خاص انسان بالغ و عاقل است و موقوف به اراده و اختیار انسانى مى‏باشد، تقسیم کرده است.سپس، در صحیفه‏هاى بعدى به بیان معناى نماز در عرف شریعت، ماهیّت نماز در عرف خاص اهل کمال، ارکان و اجزاى وجودى نماز و بیان حقیقت و اسرار این ارکان از قیام تا سلام و آثار وضعى نماز، اوقات و شرایط نماز، پرداخته و در همه موارد حقیقت و اسرار هریک را به مشرب عرفانى خود بیان داشته است.

وى نماز را در عرف شریعت، اگرچه یک نوع از عبادات است، ولى آن را جامع همه ارکان اسلام و صور عبادات دانسته است و سپس ماهیّت و حقیقت نماز را در عرف خاص اهل کمال برنمایانده و در تلویحى به بیان وجه مناسب میان قلب و نماز برآمده و مشارب اهل تحقیق را در این خصوص گوشزد کرده است.

از معناى رکن وجودى باطنى که در نشئه ظهور به بطونى و مکانى تعبیر مى‏شود، ارکان کمى نماز و تحقیق اعداد آن، کمیّت ارکان نماز به‏طور اجمال و تطبیق آن با عدد هفت و چهارده در حضر و با عدد هفت و یازده در سفر، ارکان وضعى نماز که در دو اصل عنوان شده، ارکان قولى نماز که در پنج رکن فراهم آمده، اوقات نماز که در آن، زمان به‏گونه‏اى تأویل شده، از جمله مباحثى است که در صحیفه‏هاى باب دوم مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.صحیفه پنجم که پایان بخش باب دوم و رساله نیز هست، شرایط نماز و تحقیق معانى آن و مقتضى و مانع به مناسبت کلام، شرک جلى و خفى و مراتب هریک و سنن نماز در سه اصل سابق، حال و لا حق مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.

این رساله در مجموعه‏اى به نام چهارده رساله فارسى، 27 این ترکه به مقدمه دکتر سید حسین نصر و با تصحیح سید على موسوى بهبهانى و سید ابراهیم دیباجى به سرمایه تقى شریف رضایى به سال 1351 خورشیدى با قطع وزیرى در 314 صحفه کل مجموعه و شصت صفحه رساله اسرار الصلاة، در تهران چاپ و منتشر شده است. 28

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 61)

25.اسرار الصلاة

عنوان کتابى است از جمال الدین ابو العباس احمد بن شمس الدین محمد بن فهد اسدى حلى، به زبان عربى.

عده زیادى از علماى امامیّه منسوب به این شهر«حله»هستند.بنابراین به حلّى مشهوراند.که سرآمد همه آنها علامه الا طّلاق یوسف بن مظهر حلى(648-726 ق)صاحب تذکرة الفقهاست.

یکى دیگر از اهالى این شهر ابن فهد حلى است که از«اکابر و اعیان علماى امامیّه قرن نهم هجرى است.وى مردى فقیه، فاضل، محدث و عابد و زاهد و در فضایل و کمالات ظاهر و باطن، لفظ و معنا، علم و عمل، شهره آفاق است.ابن فهد در سال 841 قمرى درگذشت وى در بقعه‏اى که در کربلا به همین نام مشهور است دفن شده است.از او آثار زیادى به یادگار مانده از جمله کتاب اسرار الصلاة، است.» 29

گویا این اثر تاکنون به چاپ نرسیده است و نشانى هم از او در دست نیست و آقا بزرگ در الغدریعة و صاحب ریحانه الادب نیز، این اثر را از جمله آثار وى شمرده‏اند، ولى اشاره به محل نگه‏دارى آن نکرده‏اند.
26.اسرار الصلاة

عنوان کتابى است از میر سیّد محمد صالح بن ایر عبد الواسع خاتون آبادى به زبان عربى.

میر محمد صالح به سال 1058 قمرى در اصفهان متولد شد، و پس از ایام نوجوانى به جمع شاگردان آقا حسین خوانسارى، میرزاى شیروانى و پدرزن خود علامه مجلسى پیوست.البته او بیشتر از همه در محضر محقق خوانسارى(آقا حسین)درس آموخته است.خود وى در حدائق المقربین، ضمن شرح حال استاد خود، آقا حسین خوانسارى مى‏نویسد:«و این حقیر قریب به بیست سال در خدمت او تلمذ نمودم، و حاشیه قدیم جلال الدین دوانى، شرح اشارات و شفا و شرح مختصر اصول و شرح لمعه را در خدمت او خواندم.»محدث نورى در فیض القدسى، مى‏نویسد:پس از سیّد نعمت اللّه جزایرى، دوم دانشمند علامه و محقق فهّامه، سیّد بزرگوار میر محمد صالح بن عبد الواسع خاتون آبادى داماد علامه محمد باقر مجلسى است.

ملا صالح پس از علامه مجلسى امام جمعه اصفهان و شیخ الاسلام دولت شد و به جاى پدرزن خود، روحانى ملى منصوب از جانب دولت صفوى شد.البته، این سیّد محمد صالح با ملا صالح مازندرانى که حاشیه بر معالم دارد و هر دو داماد مجلسى هستند نباید اشتباه شود.

وى در سال 1116 قمرى در گذشته است.محدث نورى در فیض القدسى، 30 تاریخ درگذشت وى را 1126 قمرى دانسته و تأکید دارد که این تاریخ درست‏تر است. 31 صاحب ریحانه هر دو تاریخ (1116-1126)را ثبت کرده است.حدود هیجده عنوان اثر در فقه، تفسیر و اخلاق از ایشان به یادگار مانده که از جمله آنها رساله اسرار الصلاة است، که ملا صالح در آن به بیان اسرار نماز به روش فقها پرداخته و معترض به مسائل عرفانى نشده و یا دستى در عرفان و فلسفه نداشته است.این قول با توجه‏
کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 62)

به موقعیّت وى در نزد مرحوم مجلسى و جو آن زمان اصفهان و سیتره دولتى مجلسى برعلما و حوزه‏ها و فلسفه ستیزى بیشتر علماى آن عصر، قوى‏تر است. 32
27.اسرار الصلاة 33

عنوان رساله‏اى است از على محمد بن محمد حسین همدانى اصفهانى به زبان فارسى.

در کتابهاى تراجم به زندگى مؤلف اشاره‏اى نشده است.بنابه نوشته آقا بزرگ، نویسنده، رساله خود را در ده باب و تمهید و چند عنوان فرعى تدوین و تألیف کرده و در سال 1079 قمرى از تألیف آن فراغت پیدا کرده است.در زمان نگارش الذریعه، این رساله در کتابخانه مرحوم مجتبى مینوى بوده است.
28.اسرار الصلاة 34

عنوان رساله‏اى است از مولى عبد الوحید بن نعمت اللّه استر آبادى.

با تلاشى که شد اطّلاعاتى درباره زندگى ایشان در کتابهاى تراجم به دست نیامد، ولى از آنجایى که نویسنده رساله از شاگردان شیخ بهایى است باید از علماى دوره میانى صفویه باشد.صاحب الذریعة نیز، اطّلاعاتى از مؤلف و رساله اسرار الصلاة، به دست نداده است، و در منابع دیگر نیز، جست‏وجو شد، ولى چیزى به دست نیامد.
29.اسرار الصلاة(حقیقة الصلاة)

عنوان رساله‏اى است در بیان اسرار نماز از قاضى سعید قمى به زبان عربى.

قاضى سعید دو رساله 35 دیگر یکى مفصل و دیگرى مختصر در شرح و تفضیل اسرار و احکام و ارکان نماز دارد.این رساله که حدّ وسط آن دو رساله است با دقت بیشترى به این موضوع پرداخته است.هیچ‏گونه تاریخى در صدر و ذیل رساله، که گواهى برتاریخ نگارش این رساله باشد، نیامده است، ولى از آنجایى که در مواردى خوانندگان را به کتاب شرح توحید صدوق ارجاع مى‏دهد معلوم مى‏شود که پس از آن کتاب نوشته شده است.

رساله روح الصلاة، که خلاصه همین رساله است.چندان فرقى با این رساله ندارد، تا حتى در بیشتر موارد عبارتهاى روح الصلاة، همان عبارتهاى حقیقة الصلاة است.مگر در مواردى که در رساله حقیقة الصلاة در حد چند سطرى بیشتر به شرح و بیان موضوع پرداخته است.عنوانها و ساختار ظاهرى این رساله نیز، پس از مقدمه مثل روح الصلاة، با عنوان«الدرجة»معنون شده و کل رساله در سه درجه، یعنى«الدرجة الأولى فى القیام، الدرجة الثانیة فى الرکوع، الدرجة الثالثه فى سجود»فراهم آمده است و هردرجه نیز به چندین فصل مختصر با عنوانهاى چون«إیماض، تذییل، حکمة ألهیة، تحقیق عرفانى، تقدیس، تحقیق إیمانى و نور عرشى، تقسیم شده است.درجه سوم که در بحث سجود است بیشترین حجم رساله را به خود اختصاص داده است.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 63)

این رساله به ضمیمه کتاب اسرار العبادات، قاضى سعید قمى از سوى انتشارات دانشگاه تهران با مقدمه و حواشى سید محمد باقر سبزوارى، به سال 1329 خورشیدى با قطع وزیرى در 50-287 صفحه مقدمه و متن چاپ و منتشر شده است.مقدمه به زبان فارسى و حواشى که، حجم آن تقریبا به اندازه اصل رساله است، به زبان عربى نوشته شده است.
30.اسرار الصلاة 36

عنوان رساله‏اى است در بیان اسرار نماز از سیّد مرتضى بن سیّد محمد کشمیرى به زبان فارسى.

کشمیرى از شاگردان سیّد دلدار، على نصیر آبادى است.البته، ابن سیّد مرتضى غیر از سید مرتضاى کشمیرى هندى عالم اخلاقى معروف نجف است.به حسب اتفاق هردو سیّد مرتضى، از شاگردان دلدار هستند.صاحب رساله پس از سیّد دلدار به اقامه جماعت در محراب استاد خود پرداخت.وى این رساله را به درخواست شخصى به نام میرزا حسن خان نوشته است.مؤلف نخست به تفسیر حدیث«الصلاة معراج المؤمن» 37 و سپس به بررسى آثار قلبى نماز پرداخته و در ادامه به شرح و تفضیل ارکان، افعال و اذکار و شرایط و مقدمات نماز مى‏پردازد و در ضمن مباحث به بیان اسرار نماز از اذان تا تسلیم اشاره مى‏کند. 38 فضیلت نماز جماعت نیز، از جمله مباحث این رساله است.وى در سال 1302 قمرى از نگارش این رساله راغت پیدا کرده است.
31.اسرار الصلاة

عنوان کتابى است در تشریح نماز و حکم و احکام آن از سیّد جعفر سبزوارى مشهدى به زبان عربى.

وى از مردم سبزوار و خواهرزاده سیّد محمد، فرزند میر شاه قاسم است.سیّد جعفر امام جمعه مشهد و از معاصران وحید بهبهانى و میرزا مهدى شهید بود.در مشهد به تدریس علوم دینى و نشر احکام شرعى مى‏پرداخت.پیش از کشته شدن میرزا مهدى، قبل از 1218 قمرى، درگذشت و پیکرش را در پایین پاى امام رضا(ع)در کنار قبر دایى‏اش به خاک سپردند.از آثار ایشان:ریاض الانوار فى احوال الائمة الاطهار;رساله‏اى در تجوید;و همین رساله اسرار الصلاة، 39 که وى در این اثر به بیان حکم نماز و افعال و اجزاى آن پرداخته است. 40 با تمام تلاشى که شد این رساله به دست نیامد.گویا این کتاب چاپ نشده است.
32.اسرار الصلاة(اسرار الحکم)

حاج ملا هادى سبزوارى مؤسس مدرسة فلسفى سبزوار در تاریخ 1212 قمرى در سبزوار به دنیا آمد، و مقدمات علوم دینى را در همان جا آموخت و در ده سالگى براى ادامه تحصیل راهى سرزمین مقدس رضوى شد.مدتى در آنجا به تحصیل پرداخت و زان پس، آوازه علمى مکتب اصفهان وى را به آنجا کشاند.پس از مدتى تحصیل در آن دیار، عازم نجف و عتبات عالیات شد.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 64)

پس از سیر آفاق و انفس دوباره به ایران بازگشت.مدتى در اصفهان و کرمان به تحصیل و تدریس پرداخت و پس از چندین سال به مأوا و وطن خود بازگشت و به تدریس و تصنیف و تألیف پرداخت و آثار گران‏سنگى را از خود به یادگار گذاشت.از جمله آنها شرح منظومه در منطق و حکمت و کتاب اسرار الحکم است.سبزوارى در سال 1289 قمرى رخ در نقاب خاک کشید. 41

مرحوم آقا بزرگ تهرانى در الذریعه، 44 رساله‏اى به نام اسرار العبادة به نقل از مطلع الشمس، 43 از جمله آثار حکیم سبزوارى شمرده است.گویا صاحب مطلع هم از سیاهه آثار حکیم که توسط محمد اسماعیل فرزند ملا هادى تهیه شده نقل مى‏کند.از طرفى منابعى که به شرح سوانح زندگى و آثار این حکیم فرزانه پرداخته‏اند رساله‏اى به این نام از جمله آثار آن حکیم نشمرده‏اند، و آنچه که آقا بزرگ رساله‏اى را به نام اسرار العبادة از جمله مؤلفات حکیم شمرده همین بخش دوم اسرار الحکم است که درباره اسرار عبادات است و اسرار الصلاة بخشى از قسمت دوم اسرار الحکم را شامل مى‏شود.

بعضى از محققان، احتمالاتى داده‏اند که در ادامه مورد بررسى قرار خواهد گرفت.

آنچه مسلّم است حکیم دو عنوان کتاب درباره حکمت عملى و اسرار آن نوشته است.یکى اسرار الحکم و دیگرى النبراس، که هر دو اثر در اصول اعتقادات و اسرار عبادات است.البته با این فرق که النبراس به نظم و اسرار الحکم 44 به نثر نوشته شده است.

اسرار الحکم، که نام کامل آن اسرار الحکم فى المفتتح و المختتم، است که خود حکیم آن را به نظم درآورده است.

حکم الأسرار، اسرار الحکم

کاشفات المبتدأ و المختتم

این اثر، یکى از جامع‏ترین کتابهاى فارسى است که در حکمت الاهى در دو بخش حکمت عملى و اسرار عبادات نوشته شده است.

اسرار الحکم، حاصل و چکیده مطالعات فلسفى حکیم در علوم عقلى است و کامل‏ترین و آخرین آراى سبزوارى را مى‏توان در این اثر دید.وى علاوه‏بر بررسى و نقد افکار حکیمان مشاء و اشراق یک دوره حکمت عملى و نظرى و اصول اعتقادات را با توجه به ذوق عرفانى و سلوک اهل معرفت آورده است.

همان طورى که بیان شد اسرار الحکم در دو بخش فراهم آمده در بخش اول که هفت باب دارد، اثبات واجب الوجود، معرفت صفات حق تعالى، افعال حق تعالى، خودشناسى و معارف نفس، معاد، نبوت مطلقه و امامت، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.

بخش دوم، که در حکمت عملیه و اسرار العبادات است در چهار باب:طهارت، صلاة، زکات و صیام فراهم آمده و هدف ما در اینجا معرفى باب الصلاة است که خود حاجى از آن به اسرار الصلاة تعبیر مى‏کند، این باب، از صفحه 471-516 این کتاب 45 را شامل مى‏شود.

ملا هادى در این باب ابتدا به اقسام نماز اشاره و سپس فرازهاى نماز را از اذان و اقامه و نیّت تا سلام زیر عنوان مسئله آورده و به بیان احکام فقهى نماز اعم از واجب و مستحب پرداخته است، و
کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 65)

سپس با استناد به آیات و روایات به بیان اسرار آن زیر عنوان«سرّ»مى‏پردازد و با شواهد اشعار و تطبیق مسئله با حکمت متعالیه و مراتب عالم آفرینش و درجات نفس انسانى پرداخته و در مواردى با عنوان«لرافعة»به اشعار خود استشهاد کرده است.جاهایى که مطالبى را فراموش کرده و دوباره به آن رجوع نموده باعنوان«تذنیب»دوباره آن مبحث را توضیح داده است.

این اثر، اوّلین‏بار بنا به دستور مرحوم مستوفى الممالک با ویرایش آخوند ملا على اصغر خدا رحم در سال 1286، یعنى سه سال قبل از رحلت حاجى سبزوارى در چاپخانه اللّه قلیخان قاجار چاپ سنگى شده است.بعدها به‏ویژه امروزه ناشران مختلف از جمله انتشارات مولى است که با مقدمه توشیهیکو ایزوتسو با قطع وزیرى در 558 صفحه در تهران آن را چاپ و منتشر کرده که دقیق ترین و بهترین آن، نسخه‏اى است که با حاشیه و شرح مختصر مرحوم استاد ابو الحسن شعرانى چاپ و منتشر شده است.

اخیرا هم در قم، انتشارات مطبوعات دینى آن را به ظاهر با تحقیق، چاپ و منتشر کرده که بایسته است این تحقیق به‏طور جدّ بازسازى و اصلاح شود.نسخه آقاى شعرانى دقیق‏ترین تسخه‏هاست که در سال 1351 خورشیدى توسط انتشارات اسلامیّه چاپ و منتشر شده است.

ناصر الدین شاه در نظر داشت این کتاب را در محضر مولانا محمد تهرانى یکى از شاگردان حکیم قرائت کند، ولى موفق به این کار نشد.به قول مولانا«روزى هر مرغکى انجیر نیست».
33.أسرار الصلاة(النبراس الهدى)

آقا بزرگ تهرانى در الذریعة، 46 کتابى را به نام المقیاس;منظومة فى الفقه از جمله آثار حکیم برشمرده که به نظر مى‏رسد این کتاب همان شرح نبراس باشد و ایشان علاوه‏بر نبراس، شرح آن را نیز، یک‏اثر قلمداد کرده است.

نبراس الهدى، 47 اثر دیگرى از سبزوارى است که از باب طهارت تا نکاح را در قالب ارجوزه در فقه به نظم در آورده و سپس خود به شرح آن پرداخته است.در منابع از این اثر با نامهاى گوناگونى یاد کرده‏اند.از جمله:شرح النبراس فى فقه الخواص;کتاب النبراس اسرار الاساس فى فقه الخواص;اسرار العبادات;المقیاس فى الفقه و شرح النبراس الهدى فى أحکام الفقه و أسرارها.

همه این عنوانها به یک‏اثر تطبیق مى‏کند و آن هم همان آرجوزه نبراس است که خود ملا هادى آن را شرح کرده و صحیح‏ترین عنوان همان:شرح النبراس الهدى فى أحکام الفقه و أسرارها، است. 48

النبراس، منظومه‏اى است در اسرار فقه، ملا هادى در نظر داشت تمام ابواب فقه را مثل منظومه منطق حکمت به نظم در آورد، ولى موفق به اتمام این کار نشده و یا اگر هم شده در دست نیست.اثرى که در دسترس هست از باب طهارت شروع و به باب نکاح پایان مى‏پذیرد که متجاوز از هزار بیت است که در شش محفل 49 به صورت شرح مزجى به بیان رموز و اسرار عبادات پرداخته است.اسرار الصلاة (باب الصلاة)بیشترین حجم، یعنى حدود 250 بیت از هزار بیت را به خود اختصاص داده که آغاز آن:

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 66)

إنّ الصلاة أوّلا قد نوّعت

بالفرض و الندب و کل وزّعت و پایان آن:

نحّ عن الشکّ و لج یقینا

و عالم الذکر الحکیم سینا حکیم در این منظومه فقهى به شدت متأثر از منظومه فقهى«الدّرة النجفیّه»که در بحر رجز سروده شده، مى‏باشد.حکیم سبزوارى این منظومه را زیر عنوانهاى«نبراس»و«اسرار»با استناد به آیات وروایات پرشمار شرح کرده است.

سبزوارى کتاب خود را به دو بخش تقسیم کرده و بخش اوّل آن‏که عنوانى نیز، برآن انتخاب نکرده، ولى با توجه به مطالب که تعداد نمازها، عدد رکعات، واجبات، مستحبات، اوقات، جهت قبله، احکام و اهمیّت لباس، مکان و اذان و اقامه را مورد بحث و بررسى قرار داده، مقدمات نامید و بخش دوم را که باعنوان«الکلام فى مقارنات الصلاة»آمده از نیت تا تسلیم را مورد بحث قرار داده است.

حکیم در فصل مقارنات:قیام، نیت، تکبیرة الدحرام، احکام تکبیر، رفع تکبیرة الاحرام، قرائت، سرّ تأویل سوره حمد و اخلاص، رکوع، سجده، قنوت، تشهد، تسلیم را بیان و در پایان احکام شک و سرّ آن را آورده است.

ولى آنچه آه در این اثر برجسته‏تر و مهم است شاکله مطالب کتاب که در واقع ساختار اصلى کتا باید حساب شود و آن اینکه حضرت اسرار کتاب خود را به دو بخش کلى، ولى فراز به فراز تقسیم کرده است.

حکیم در هر دو بخش، احکام ظاهرى نماز را که در کتابهاى فقهى آمده در زیر عنوان«نبراس»و اسرار آن را زیر عنوان«سرّ»بیان کرده است، و برجسته‏ترین بخش کتاب تأویل و بیان اسرار سوره حمد و توحید است که آیه به آیه سوره حمد را ذکر و به بیان اسرار آن پرداخته و گویا حاجى عنان قلم را در تفسیر و بیان اسرار این دو سوره رها کرده مطالب بسیار پرمغز عرفانى و با گوش و جان شنیدنى را بیان کرده است.

این اثر به سال 1371 قمرى به صورت چاپ سنگى در تهران به چاپ رسیده و پس از آن ناشران دیگر نیز، اقدام به چاپ و نشر آن کرده‏اند.آخرین و صحیح‏ترین آن نسخه‏اى است که با تصحیح و تحقیق فاضل ارجمند حرت آقاى محسن بیدارفر به صورتى زیبا به‏گونه‏اى که متن اشعار در بالاى صفحه و شرح در وسط و تحقیقات ایشان در پانوشت چاپ و منتشر شده آمده است.

این اثر در سال 1380 با قطع وزیرى در 526 صفحه با فهارس گوناگون از سوى انتشارات بیدارفر در قم چاپ و منتشر شده است.
34.أسرار الصلاة

عنوان رساله‏اى است که در بیان اسرار نماز از سیّد کاظم حسینى رشتى به زبان عربى.

روزگارى در مدینه منوره مرض طاعون جان بسیارى را گرفت و هرکسى به سوى گریخت.پدر سیّد کاظم رشتى که از سادات مدینه بود روبه سوى ایران نهاد و شهر رشت را براى سکونت برگزید و
کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 67)

در آنجا ازدواج کرد.یکى از فرزندان وى به نام سیّد قاسم در رشت به دنیا آمد و در همان جا هم خرقه تهى کرد.یکى از فرزندان این سیّد، همین سیّد کاظم است که در سال 1312 قمرى در رشت متولد شد.

در دوران نوجوانى به سوى عتبات مقدسه رفت و به تحصیل علوم دینى مشغول شد.وى از محضر بزرگانى چون شیخ احمد احسابى(1166-1241 ق)، سیّد عبد اللّه شبّر(1774-1826)و شیخ موسى کاشف الغطا استفاده کرد وسرانجام از جمله حواریون شیخ احسایى شد.

آثار زیادى از ایشان بهجا مانده است از جمله شرح آیة الکرسى، مطالع الأنوار، اللوامع الحسینیة، المواعظ و المجالس، مجموعه رسائل(58 رساله)شرح حدیث معراج، رساله‏اى در اصول دین 50 و همین اثر که در مجموعه اسرار عبادات آمده است.حکیم ملا حسن نورى فرزند ملا على نورى، میرزا محمد حسین حجة الاسلام تبریزى، سیّد محمد باقر خراسانى، و میرزا شفیع ثقة الاسلام تبریزى از شاگردان همین سیّد هستند.

سیّد کاظم حسینى رشتى با توطئه نجیب پاشا والى بغداد به‏وسیله قهوه سمّى مسموم شد و در 47 سالگى، یعنى در سال 1259 قمرى در گذشت و در پایین پاى حضرت ابا عبد اللّه الحسین به خاک سپرده شد.

کتاب اسرار العبادات، 51 که قریب به سیصد صفحه است که در آن، اسرار عبادات به اختصار شرح شده است.رساله اسرار الصلاة بیشترین حجم این کتاب را به خود اختصاص داده است.بقیه عبادات هرکدام در چندین صفحه فراهم شده است.

وى در این رساله با استناد به آیات و روایات پرشمار، اسرار نماز را از اذان و اقامه تا تسلیم و سرّ وجوب آن را بیان و نکات و لطایف ربانى و عرفانى را در لابه‏لاى مطالب تبیین کرده و نوعا احادیث و آیات را تأویل عرفانى نموده و اسرارى لطیف برفقرات نماز برشمرده است.وى نخست حقیقت و معناى نماز را با ذوق عرفانى و منش و روش صوفیانه توضیح داده و احادیثى را دستمایه مطالب خود قرار داده و به تأویل و تفسیر آنها پرداخته است.براساس اعتقادات صوفیان فقرات آیات و احادیث را با رمز و اشاره با«صلاة»تطبیق داده است و با به کارگیرى معناى حروف ابجد مصداقى براى آنها برشمرده و نماز را افضل عبادات دانسته است.

وى پس از شرح و توضیح حقیقت و معناى نماز طهارت و اسرار آن، اسرار لباس، اسرار اوقات نماز، قبله و اسرار آن، اسرار مکان و اسرار آنچه که سجده برآن صحیح است در قالب شش مقدمه مختصر به عنوان ورود و مدخل نماز بیان داشته و آنگاه با عنوان«اسرار کیفیة الصلاة»شروع به تبیین اسرار نماز کرده است.

موضوعاتى که در این رساله مورد بحث و بررسى عرفانى قرار گرفته عبارت‏انداز:اسرار اذان و اقامه;اسرار تکبیرة الإحرام;اسرار قرائت;اسرار جهر و اخفات;اسرار رکوع و سجده;اسرار تشهد و تسلیم و در پایان با عنوان«خاتمه»به اسرار وجوب نماز و علل آن پرداخته است.

این اثر با تقریظیک صفحه‏اى میرزا عبد اللّه إحقاقى با تحقیق صالح احمد الدّباب در مجموعه‏اى به نام اسرار العبادات از سوى مؤسسه فکر الأموحد، که از پیروان شیخ احمد احسائى هستند، به سال‏
کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 68)

1425 قمرى با قطع وزیرى، در 288 صفحه در بیروت چاپ و منتشر شده است.و نسخه خطى آن در کتابخانه آیت اللّه گلپایگانى موجود است.
35.أسرار الصلاة

عنوان رساله مختصرى است در اسرار نماز از سیّد کاظم حسینى رشتى به زبان فارسى.

نسخه خطى این رساله به ضمیمه مجموعه شماره 7587 در پانزده برگ(30 صفحه)در کتابخانه آیت اللّه مرعشى نجفى نگه‏دارى مى‏شود.سید کاظم رشتى این رساله را پس از رساله مبسوطى که در ضمن مجموعه اسرار العبادات چاپ شده نوشته شده است. 52

هدف نویسنده از نگارش این رساله ترغیب و تشویق مردم به انجام فریضه نماز است.وى فقرات نماز را از آغاز تا پایان ترجمه و به بیان اسرار آن پرداخته است.این رساله با قلم شکسته نستعلیق با خط خوش نگارش شده و هیچ باب و فصل و عنوانى ندارد، و در مسائلى که به آیات و روایات استناد کرده به ترجمه آنها اکتفا و از آوردن متن روایات و آیات خوددارى کرده است.نویسنده فراز به فراز نماز را ذکر و به اختصار اسرار و حکمت آن را بیان کرده است.

این رساله به همرراه پنج رساله دیگر، در مجموعه‏اى صحافى و در کتابخانه آیت اللّه نجفى نگه‏دارى مى‏شود. 53
36.أسرار الصلاة

عنوان کتابى است در بیان رموز اذان، اقامه‏و نماز از على اکبر کرمانى به زبان فارسى.

کتابهاى تراجم درباره زندگى و آثار وى چیزى ننوشته‏اند، ولى به گواهى تاریخ فراغت از تحریر(1270 ق) که در پایان نسخه آمده است در زمان ناصر الدین شاه قاجار مى‏زیسته و از علماى آن عصر بوده است.

مؤلف، پس از حمد و ثناى الاهى با ذکر چند حدیث از جناب رسول اللّه اعظم و ائمه طاهرین به عظمت و جایگاه والاى نماز اشاره و مؤمنان را به اقامه صحیح آن سفارش کرده است.این اثر در چندین مقدمه و مقاصد و یک خاتمه فراهم آمده که در واقع مؤلف کتاب خود را در دو بخش(مقدمات و مقاصد)تدوین و تنظیم نموده است.

وى در قسمت اوّل کتاب که شامل ده مقدمه است به شرح و تفسیر فقرات اذان و اقامه پرداخته و مباحثى چون فضیلت نماز و حضور قلب، ازاله خبث و نجاست، دفع حدث، در شناخت وقت، در مکان مصلى، در ستر عورت، لباس نمازگزار، قبله، علاج التفات به غیر در نماز، و در مقدمه دهم که مفصل‏ترین مقدمات این اثر است به شرح توضیح فقرات اذان و اقامه پرداخته و در ضمن مباحث نیز، اشاره‏اى به اسرار نهفته در اذان و اقامه دارد، و در ادامه معانى فصول اذان و مستحبات آن آمده است.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 69)

پس از این مقدمات(ده مقدمه)مباحث قسمت دوم کتاب را زیر عناوین«فائدة»تقسیم و تدوین نموده است.وى ابتدا نیت و قصد آن را ذکر و چگونگى ورود به نماز را بیان مى‏کند.آنگاه شروع به تفسیر سوره بسمله، حمد و اخلاص نموده و گاهى هم به سرّى از اسرار نیز، اشاره کرده است.

در پایان به ترجمه و تفسیر سوره‏هایى که خواندن آنها در نمازهاى پنجگانه سفارش شده است پرداخته و از آن میان به تفصیل، سوره قدر را مورد بحث و بررسى قرار داده است.

مؤلف در این اثر، بیشتر به آداب نماز پرداخته تا اسرار نماز، ولى از آنجایى که نام کتاب اسرار الصلاة است در این رساله به معرفى آن پرداخته شد.اول این رساله با این جمله شروع مى‏شود:«هذا اسرار الصلاة، تألیف قدوة الفقها و المدققین شریتمدار آخوند ملا على کرمانى.»

این اثر به سال 1271 قمرى در 195 صفحه رقعى کوچک که با خط درشت خوش، نوشته شده، به صورت سنگى در تهران چاپ و منتشر شده است، و نسخه‏اى از آن در کتابخانه مسجد اعظم قم به شماره 2864 نگه‏دارى مى‏شود.احمد منزوى شماره نسخه این کتابخانه را 594 نوشته و حال آنکه این شماره متعلق به هدایه اثیریه، ملاصدرا است که از نسخ نفیس این کتابخانه است.و نسخه چاپى دیگرى تقریبا با قطع وزیرى با خط محمد رفیع على موسوى خوانسارى که در تاریخ 1272 تحریر شده در کتابخانه آیت اللّه گلپایگانى به شماره 35-204 موجود است و خط این نسخه خواناتر از نسخه کتابخانه مسجد اعظم است.
37.أسرار الصلاة

عنوان کتابى است از مولى عباس بن اسماعیل بن على بن معصوم قزوینى به زبان فارسى.

در کتابهاى تراجم، اطّلاعات قابل ملاحظه‏اى از زندگى ایشان نیامده است.

آقا بزرگ 54 در ذیل اسرار الصلاة، از ایشان و پدرش نام برده و صاحب ریحانه 55 نیز، از الذریععة، همان مختصر را نقل کرده است، ولى همین قدر مشخص است که شیخ اسماعیل(پدر)اواخر قرن دوازدهم و ملا عباس صاحب«اسرار الصلاة»در قرن سیزدهم در قزوین مى‏زیسته‏اند و از علماى امامیّه آن سامان بوده‏اند.

ملا عباس قزوینى در این اثر، ارکان و آداب و دعاهاى مربوط به نماز را با استناد به آیات و روایات مورد بررسى قرار داده و بعضا نیز، به سرّى از اسرار نماز اشاره کرده است.وى ابتدا ارکان نماز را برشمرده و سپس آداب و شرایط ذکر و چونگى خواندن دعاهاى مربوط به نماز را بیان و آداب هر یک از آنها را نیز گوشزد کرده است.

این اثر دوبار در ایران(تهران)به سالهاى 1294 و 1304 قمرى به چاپ رسیده است. 56
38.أسرار الصلاة

عنوان کتابى است در بیان اسرار نماز و اعمال واجب، از علینقى بن محمد رضا همدانى.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 70)

ملا علینقى همدانى پدر حاج آقا رضا همدانى 57 صاب هدیة النماة الى مرجع الملة، 58 و آیات الائمة، از علما و عرفاى امامیّه قرن سیزدهم است.این خاندان در همدان، همه از اهل فضل و دانش بودند.وى به سال 1297 قمرى در همدان چشم اچ جهان فروبست و در جوار بابا طاهر عریان به خاک سپرده شد.تا قبل از نوسازى آرامگاه بابا طاهر، قبر ایشان مشخص و معین بود.در نوسازى، گویا در دهه چهلم انجام شده، توجه به قبرهاى اطراف مقبره بابا طاهر نشده تعدادى از قبرها از جمله قبر ملا علینقى، در زیر چمنهاى اطراف مانده است.زبیده خانم دختر فتحعلى شاه از مریدان وى بوده همه ساله مبلغى را براى متولى و قارى و اسباب روشنایى مقبره این عالم عارف اختصاص، و به همدان ارسال مى‏کرده است. 59

همدانى در این رساله به بیان اسرار نماز و اعمال واجب و مستحب با استناد به روایات پرداخته و در آن بسیارى از روایات را تأویل و تفسیر ذوقى کرده است.نسخه خطى این اثر که با قلم نى نوک باریک و با خط شکسته خوش تحریر شده و تقریبا قطع آن بین وزیرى و رقعى است در 113 صفحه ضمن مجموعه شماره 306(19-95)کتابخانه آیت اللّه گلپایگانى قم نگه‏دارى مى‏شود.نویسنده نخست در مقدمه مسئله توحید را با ذوق عرفانى مورد بحث بررسى قرار داده و سپس نوع و چگونگى عبادت رسول خدا را که در معراج به آن حضرت آموختند شرح مى‏دهد.

وى پس از مقدمه وارد اصل بحث شده شده و با ذکر فقرات اذان و اقامه ضمن تفسیر به بیان سرّ هر یک مى‏پردازد، و در ادامه اسرار قیام، تکبیرة الاحرام، قرائت، حمد، رکوع و سجده را با شرح و تفسیر بیان مى‏کند.در پایان رساله طى چندین باب به بیان اسرار حروف از(الف-یا)مى‏پردازد و در مواردى به صورت تطبیقى مصادیق حروف را مشخص و بعضا مصادیق برخى از حروف را به امامان شیعه تطبیق مى‏دهد.اولین باب این بخش در معانى و رموز«بسم اللّه الرحمن الرحیم»است.
39.أسرار الصلاة

عنوان رساله‏اى است از آقا محمد حسین بن آقا محمد باقر به زبان فارسى.

از زندگى مؤلف اطّلاعاتى در دست نیست یا حد اقل بنده اطّلاعى ندارم.ولى بنابر آنچه آقا بزرگ تهرانى نوشته ایشان این رساله را به ترتیب فتوحات نوشته است.«الحمد للّه الذّى اسرى بنا إلى معراج الوصال و أنعم علینا بمحامد الخصال تجّلى لنا فى محراب العبودیة»جمله آغازین این رساله است.

آقا بزرگ در ادامه مى‏نویسد:از این عبارت استفاده مى‏شود که مؤلف باید از حکما و عرفا باشد.گویا وى، پدر حاج آقا نور الدین بروجردى که، در حدود 1336 قمرى در تهران فوت کرده است، باشد.مؤلف در سال 1264 از نگارش این رساله فراغت پیدا کرده است. 60
40.أسرار الصلاة

عنوان رساله‏اى است از مؤلفى ناشناخته.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 71)

مؤلف مطالب این رساله را با عناوین«مائده»ذکر نموده و در مقدمه به بیان فضیلت و حکمت نماز پرداخته است.نسخه خطى این رساله در ضمن مجموعه‏اى به شماره 554 کتابخانه دانشکده الاهیات مشهد موجود است. 61
41.أسرار الصلاة

عنوان رساله‏اى است از سیّد میرزا موسى بن میرزا محمد مستوفى همدانى به زبان فارسى.

وى از شاگردان حکیم ملا هادى سبزوارى است.همدانى آثار دیگرى نیز، غیر از رساله اسرار الصلاة، دارد که در کتابخانه فرزندش آقا محمد همدانى موجود است.همدانى به سال 1351 قمرى در مشهد مقدس درگذشت.وى در این رساله، اسرار و نماز را به اختصار به زبان فارسى بیان کرده است. 62
42.أسرار الصلاة

عنوان کتابى است درباره اسرار نماز و حروف کلمات قرآن، از على بن غلامعلى قزوینى به زبان فارسى.

از زندگى مؤلف چندان اطّلاعى در دست نیست، همین قدر مسلّم است که در زمان ناصر الدین شاه قاجار مى‏زیسته است، به دلیل اینکه در مقدمه کتاب، با کمال تأسف در عصر ما نیز، رواج تام و تمام دارد، در مدح و ثناى ناصر الدین شاه، سنگ تمام گذاشته است.

اسم کامل کتاب، اسرار الصلاة یا الدرة البیضاء است، که داراى یک خطبه و مقدمه و دو مقاله و دو مقام در اسرار نماز است.نسخه خطى آن در ششصد صفحه و هر صفحه در 23 سطر با قطع رحلى با جلد و صحافى چرم در کتابخانه مسجد اعظم قم که، به همت و عنایت مادى و معنوى آیت اللّه العظمى بروجردى آن یگانه مرجع فهیم و دوراندیش عصر حاضر، بنیانگذارى شده، به شماره 3578 نگه‏دارى مى‏شود.

نویسنده علاوه‏بر اینکه احادیث و آیات را اندکى درشت‏تر از بقیه متن نوشته، با کشیدن خط قرمز در زیر آنها و روایات را از بقیه متن متمایز ساخته است.

وى در خطبه، پس از حمد و ثناى الاهى و درود برپیامبر وحى و فضیلت صلوات برآن حضرت، به شرح و توضیح حدیث«کنز مخفى»پرداخته آنگاه در مقدمه خود به شرح و بیان معناى لغوى «صلاة»اشاره و سپس به تفضیل درباره معانى اصطلاحى«صلاة»بحث کرده است.

قزوینى در مقاله اول به بیان اسرار طهارت و احکام آن و اسرار کلى نماز پرداخته و سپس به شرح و تفضیل اسرار و احکام نمازهاى یومیه و چگونگى تعلق رکعات به اوقات مخصوصه را بیان نموده است. 63 یکى از ویژگیهاى این مقاله استناد نویسنده به آیات و روایات پرشمارى از معصومان است که استنادات نویسنده در مواردى به جا و در بعضى موارد نابه‏جاست، و بیشتر روایات را با ذوق و سلیقه و روش عرفانى تأویل و مقاصد خود را به‏گونه‏اى از روایات استنباط کرده است.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 72)

مقاله دوم، در شرح و بیان اذان و اقامه با آن کیفیّت مخصوصه است.وى در این مقاله ضمن بررسى فقرات اذان و اقامه و بیان اسرار و ثواب آن با همان سبک و سیاق مقاله اول، با بهره‏برى از آیات و روایات پرشمار به بررسى موضوعات مورد بحث پرداخته است.

نویسنده پس از پایان این دو مقاله، به بیان اسرار طهارت و نماز در دو مقام و هر مقامى هم در چندین مقال به شرح و بیان اسرار و فضیلت قرآن مى‏پردازد و در پایان مقام دوم به تفسیر عرفانى سوره حمد و توحید پرداخته که این بخش از کتاب با دقت و ظرافت بیشترى نگارش شده است.گویا نویسنده در علم تفسیر و تأویل آیات و روایات، بیشتر از مسائل عرفانى که در بخش اول کتاب در شرح و توضیح اسرار نماز به آن پرداخته، دستى داشته است.صفحات پایانى کتاب به بحث درباره حروف و قوائد و اسرار آن اختصاص دارد.نویسنده در این بخش از کتاب، معانى حروف را در علم نحو و صرف به صورت قواعد جمعى آورده(حرف جر)و شرح و توضیح داده است.وى به حروف جز ابتدا، و علل و عوامل جاره بودن این حروف را بیان وسپس به بقیه قواعد حروف پرداخته است.در ادامه معانى اسما و علل تقدم آنها را بریکدیگر را ذکر و پس از آن اسرار تقدیم اسم به‏طور کلى و تقدیم اسم «رحمان»بر«رحیم»و مطالبى از این قبیل آورده است.قلم این بخش، ذوقى‏تر از بقیه کتاب است.در واپسین صفحات این بخش به سرّ قرائت حمد و اخلاص در نماز اشاره و در ادامه مباحثى را درباره توحید شهودى مطرح کرده است:

این رساله در سه بخش کلى«اسرار طهارة و صلاة، تفسیر و حروف»فراهم آمده گویا سه رساله جداگانه بوده به خاطر نبود امکانات چاپ و کاغذ در یک مجلد تدوین و صحافى شده است.
43.أسرار الصلاة

عنوان رساله‏اى است در بیان رموز نماز از عباس حائرى تهرانى.

آیت اللّه حائرى تهرانى عالم متقى و فقیه جلیل القدر به سال 1309 قمرى در تهران به دنیا آمد.در عنفوان جوانى وارد مدرسه علوم دینى مروى تهران شد و مقدمات و سطح را نزد سیّد محمد تنکابنى و شیخ محمد حسن رشتى فرا گرفت.پس از پایان این دوره به سال 1337 قمرى به نجف اشرف مهاجرت کرد و در درس میرزا محمد تقى شیرازى، سیّد اسماعیل صدر، سیّد محمد فیروز آبادى و آقا ضیا عراقى شرکت و از وى اجازه اجتهاد گرفت.

در سال 1339 قمرى به ایران بازگشت و در شهر اراک به جمع دوستان و شاگردان شیخ عبد الکریم حائرى پیوست.سپس با هجرت شیخ به قم او نیز، به همراه شیخ به قم آمد و در شهر قم ساکن شد.ضمن تدریس سطح اعالى و خارج از امور حوزه علمیه به یارى شیخ عبد الکریم شتافت و شیخ نیز، احتیاطات خود را به ایشان ارجاع مى‏داد.حدود سالهاى 1350-1352 قمرى به زادگاه خود (تهران)بازگشت و تا آخر عمر در آن شهر به تبلیغ و ارشاد مردم پرداخت به‏گونه‏اى که مرجع عوام و
کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 73)

خواص شد و سرانجام به سال 1358 قمرى درگذشت 64 و در صحن سراى امام حسین نزدیک باب القبله به خاک سپرده شد.

چندین اثر علمى از آیت اللّه شیخ عباس حائرى به یادگار مانده از جمله شرح اصول کافى، رساله در مباحث الفاظ، شرح حاشیه ملا عبد اللّه، و رساله اسرار الصلاة.
44.أسرار الصلاة

عنوان کتابى است در بیان اسرار نماز از محمد بن ناد على بروجردى به زبان فارسى.

در کتابهاى تراجم به زندگى مؤلف این اثر اشاره نشده است.نویسنده در این اثر، ضمن ترجمه فرازهاى نماز از اذان تا سلام، به‏گونه‏اى مفصل به شیوة عرفانى با قلمى ساده و روان به بیان اسرار نماز پرداخته است.

این اثر تاکنون به چاپ نرسیده و نسخه خطى آن در 78 صفحه و در هر صفحه 22 سطر، که با خط نستعلیق خوش نوشته شده به شماره 771 در کتابخانه آیت اللّه مرعشى نجفى موجود است.

نویسنده با استناد به آیات و روایات پرشمار و اشعار عرفانى و یا نثرى استوار مطالب خود را قلمى کرده است و در مقدمه با تفسیر آیه شریفه‏اقم الصلاة لذکرىبه شرح و تفضیل عقل و جهل، حضور قلب و آداب آن، مقامات عبادت و احوال قلب پرداخته است.سپس شروع به بیان حکمتها و اسرار نمازهاى پنج‏گانه و شرح اجزا و فقرات نماز مى‏نماید.وى کتاب را با آیه‏اى از سوره روم‏فسبحان اللّه حین تمسون و حین تصبحون و له الحمد فى السموات و الارض و عشیا و حین تظهرونشروع کرده است و گویا برگهاى پایانى کتاب افتاده است. 65
45.أسرار الصلاة

عنوان کتابى است در بیان رموز نماز از محمد حسین خراسانى به زبان فارسى.

بااینکه نویسنده کتاب از معاصرین است، ولى کتابهاى تراجم درباره ایشان اطّلاعاتى به دست نداده‏اند.نویسنده، کتاب خود را در یک مقدمه و چند باب و فصل و اشاره تدوین کرده است.وى در مقدمه کتاب با ذکر فرازى از خطبه مولى امیر المؤمنان«اوّل الدّین معرفة و کمال معرفته التصدیق به و کمال و التصدیق به توحیده...، »شروع و به شرح و توضیح این فراز از خطبه پرداخته است.سپس با بحث مختصرى در مراتب توحید، حجابهاى پنج‏گانه، اختصاص نماز به نجبا، یگانگى پیامبر و على -علیه السلام-مقدمه را به پایان برده است.آنگاه در باب اول با اشاره به حقیقت نماز به مباحثى از قبیل اهمیّت نماز، مقام ولایت، مقام خاتم الانبیا تسبیح موجودات، معراج، ولایت، مقامات سلوک مقام جمع الجمع و مشیة اللّه، مى‏پردازد.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 74)

باب دوم را به بیان اسرار معراج، تکبیرات، ذکر رکوع، سجود، قرائت، اختصاص داده است.وى در باب سوم، به مباحثى چون اقالیم سبعه، معانى اللّه اکبر و تفسیر قد قامت الصلاة، پرداخته و در ضمن مباحث، مختصر اشاره‏اى نیز، به اسرار فقرات نماز دارد.

نویسنده پس از این بابها، بقیه مطالب کتاب را به فصلهایى تقسیم کرده است، و در فصلى با عنوان«فیه تفسیر عرفانى و تحقیق حقانى»حیات و مراتب آن، بیان آنس، محال بودن رؤیت، محبت، مراتب غنا، مراتب سکینه، شوق، مقام رضا و مقام وصول را مورد بحث و بررسى قرار مى‏دهد و در ادامه تشهد، سجده و مراتب فنا در آن، حدیث کمیل و فرازهایى از خطب امیرمؤمنان درباره توحید، خشوع، وجد، شوق و سرّ اینکه چرا در نماز سوره توحید و اخلاص خوانده مى‏شود را، شرح و توضیح داده است.در پایان به اختصار به تفسیر و بیان اسرار سوره توحید و اخلاص مى‏پردازد.

این کتاب اولین‏بار از سوى کتاب فروشى مصطفوى به سال 1389 قمرى با قطع رقعى در 175 صفحه در تهران چاپ و منتشر شده است.نسخه‏اى از آن در کتابخانه فیضیه قم موجود است.
46.أسرار الصلاة(رموز نماز)

عنوان کتابى است درباره اسرار نماز از فرید نهانوندى به زبان فارسى.

از زندگى مؤلف اطّلاعى در دست نیست.همین‏قدر مى‏دانیم که نام وى محمد، مشهور به فرید نهانوندى فرزند آیت اللّه نهانوندى 67 مشهور است.آیت اللّه نهانوندى در مشهد رضوى سکونت داشت و فرزند نیز به همراه پدر ساکن مشهد الرضا بوده است.

بااینکه نام کتاب اسرار الصلاة است، ولى چیزى از اسرار نماز در آن به چشم نمى خورد. 68 اگر نام کتاب را«آداب الصلاة»برمى‏گزید مناسب‏تر بود تا اسرار الصلاة، چون بیشتر آثار اخلاق و عبادى نماز را که فقها در آداب الصلاتهاى خود مى‏آورند، ایشان نیز در این کتاب جمع و تدوین کرده و با عباراتى ناپخته که ویژه فارسى نویسى بعضى از علماست، نوشته است.

نویسنده، کتاب خود را در یک مقدمه و پانزده فصل و یک خاتمه تدوین کرده و در مقدمه درباره عبادت به‏طور عام مطالبى را آورده و نماز را بهترین عبادات شمرده است.وى در فصلهاى پانزده‏گانه کتاب به ترتیب بیان حقیقت نماز، آثار نماز، اقسام نماز، مکانهاى استحباب نماز، فواید نماز جماعت و آثار نماز شب، فواید وضو و غسل و تیمم و آثار دعاى این سه و اسار اقامة تا سلام، را مورد بحث و بررسى قرار داده و به باورخودش اسرار بعضى موارد را نیز بیان کرده است:در بیان حقیقت نماز;در آثار نماز;در اقسام نماز;در مکانهایى که نماز گزاردن در آنها مستحب و یا مکروه است;بیست قاعده براى نماز جماعت;فواید شب زنده‏دارى و آثار نماز شب;فواید وضو، غسل، تیمم و اسرار دعاهاى آنها; ترجمه مختصر اقامه‏مستحبات، مکروهات و محرمات اقامه;اسرار اقامه;«در بیان معانى جملاتى که در نماز قرائت مى‏شود»نویسنده این عنوان را در فصل پانزدهم به ترجمه و تفسیر مختصر سوره حمد
کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 75)

و توحید برگزیده است.خاتمه نیز، به تجوید و علم قرائت و دعاهایى که پس از نماز خوانده مى‏شود اختصاص دارد.

این اثر یک چاپ بیشتر ندارد و آن هم حدود پنجاه سال پیش از این، به چاپ رسیده و نسخه‏هایى از این کتاب بجز در بعضى از کتابخانه‏ها و یا دست افراد، در دسترس نیست.

این کتاب از سوى شرکت چاپخانه خراسان با قطع وزیرى به سال 1331 خورشیدى در 448 صفحه به‏علاوه 35 صفحه ضمیمه(اشعار مؤلف و غلطنامه)چاپ و منتشر شده است.
47.أسرار الصلاة(اسرار نماز)

عنوان کتابى است در اسرار نماز از دیدگاه قرآن از سید محمد امین به زبان فارسى.

سلسله درسهایى است دربارهاسرار و احکام نماز.نویسنده اثر خود را در دو بخش تدوین و در بخش نخست مباحث کلى را مطرح و هدف از تشریح نماز را بیان کرده است.در بخش دوم، اسرار و رموز هریک از اجزا و شرایط نماز، مورد بحث و بررسى قرار گرفته و در همین بخش چیستى رکوع و سجود، قیام و قعود را تبیین و به رمز و راز هریک از مقدمات و مقارنات، ارکان و اجزاى نماز اشاره کرده است.سرفصلها عبارت‏اند از:اسرار نماز، اسرار وقت، اسرار لباس، اسرار مکان، اسرار اذان و اقامه، اسرار قیام، اسرار نیت، اسرار قرائت، اسرار رکوع، اسرار سجود، اسرار قنوت، اسرار تشهد و اسرار سلام.

این اثر، از سوى مجمع متوسلین به آل محمد کاشان با قطع وزیرى در 336 صفحه چاپ و منتشر شده است.
47.أسرار الصلاة(اقامة الصلاة و اسرارها)

عنوان رساله‏اى است در بیان احکام و اسرار نماز از یوسف خطار محمد به زبان عربى.

یوسف خطار از علماى دیار شام و تحصیل کرده مدرسه‏هاى دمشق است و درحال‏حاضر ضمن تألیف، در مدرسه‏هاى علوم دینى دمشق به تدریس اشتغال دارد.

اثر حاضر، پژوهشى است مختصر درباره اقامه نماز و اسرار بعضى از فقرات آن، نویسنده با استناد به روایات نبوى و آیات قرآنى ابتدا تاریخ مشروعیت و دلیل و مکانت و حکمت و اسرار تشژیع نماز را بررسى نموده سپس‏چچ، فضیلت سجود، خشوع و جماعت را بیان کرده است.وى در بخش دیگرى از این اثر، فضایل صلوات، صفات نمازگزار، اسباب حضور و اقوال عارفان باللّه را برشمرده است.وى در پایان هشدار و تنبهى براى تارکان نماز دارد و براساس احادیث، آنها را از امر باز مى‏دارد.

این رساله در 96 صفحه با قطع وزیرى از سوى دار الفنون للعلوم در دمشق چاپ و منتشر شده است.
47.أسرار الصلاة

عنوان رساله‏اى است از محسن قرائتى به زبان عربى.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 76)

این اثر، ترجمه کتاب راز نماز، نویسنده است که در اصل به زبان فارسى نگارش یافته و سپس حسن حلّى آن را به زبان عربى ترجمه و با عنوان«اسرار الصلاة»به چاپ رسیده است.

این رساله، اوّلین‏بار به سال 1370 خورشیدى با قطع رقعى در 81 صفحه از سوى بنیاد بعثت در تهران چاپ و منتشر شده است.
پى‏نوشتها:

(1)نک:الا علام، خیر الّین الزرکلى، ج 6، ص 274، ذیل ابو طالب.

(2)نام کامل رساله:اسرار الصلاة و مهمانها، است.

(3)نک:فتوحات المکیة، ج 1(از 4 جلدى)، ص 386-546.

(4)رضا استادى، هزار کتاب و رساله پیرامون نماز، ص 82، و احمد منزوى، فهرست نسخه‏هاى خطى، ج هفتم.دست خط مرحوم خویى در کتابخانه وزیرى یزد نگه‏دارى مى‏شود.جهت گزارش این رساله به آن کتابخانه مراجعه شد، ولى اولیاى امور کتابخانه حاضر نشدند تصویرى از این رساله در اختیار ما بگذارند.هرچه اصرار کردیم فرمودند:میکرو فیلم این نسخه در کتابخانه استان قدس رضوى موجود است.به آنجا مراجعه کنید.آرى، از قم به یزد و از یزد به مشهد به دنبال نسخه‏اى از اسرار الصلاة، ولى همچنان این نسخه سواره است و ما پیاده.

(5)نام این رساله مثل بیشتر راله‏هاى دیگر یا رسم الخط«اسرار الصلوة»نوشته شده است.براى یکسان سازى عناوین، همه عناوین «اسرار الصلاة»ثبت شده و در پانوشتها به غیر این رسم الخط اشاره شده است.

(6)متأسفانه، با همه تلاشى که شده، هاله‏اى از ابهام و کج فهمیها و عدم تشخیص سره از ناسره به‏ویژه احادیث را دربرگرفته شده است. صدها تفسیر برقرآن نوشته شده، ولى تاکنون جز اندکى نتوانسته‏اند حقایق و معارف قرآن را باز شناسند و باز شناسانند.اگر بگوییم قرآن کتاب آسمانى است و دسترسى بشر به لایه‏هاى تودرتوى آن از طاقت بشرى خارج است، پس نزول آن در میان بشر به چه منظورى است و یا عالمان در تبیین و تفسیر دقیق و رقیق آن کوتاهى کردند و یا کوتاهى کردند و یا کوتاه نظران و قشرى مذهبان مانع از آن شدند که این صحیفه الاهى کما هو حقه تفسیر شود، مصیبتى است که مصیبتها در پى دارد، و از طرفى منابع حدیثى ما هم آمیخته از سره و ناسره است و بجد باید جداسازى این منابع در دستور کار عالمان حدیث‏شناس و روشن ضمیر قرار گیرد.به امید چنین روزگارى.

(7)عنوان«اسرار الصلاة»را نگارنده براین رساله برگزیده است.

(8)فجر، آیه 28.

(9)تابران یکى از روستاهاى شهر قدیم توس است.این روستاهمجوار روستاى باژ زادگاه حکیم فردوسى توسى است.از آنجایى که بنده علاقه خاصى به غزالى دارم و به همین جهت بیشتر آثار وى را خواندم و بیشتر کتابهایى که درباره زندگى غزالى رساله یا کتابى نوشته‏اند بى‏استثنا محل دفن وى را تابران توس نوشتند، ولى چرا هیچ اثرى از آرامگاه و یا حتى یک قبر ساده در تابران به نام ابو حامد ثبت نشده است.گویا در سال 1346 در هارونیّه توس، سنگ یاد بودى به عنوان نماد قبر به نام او نهادند.تا اینکه بنده به سال 1364 جهت زیارت ثامن اگئمه رهسپار آن سرزمین ملکوتى شدم و دست روزگار مرا به درس حکیم بى‏بدیل معاصر حضرت سیّد جلال الدین آشتیانى رهنمون کرد.مدرسه علمیّه امام جعفر صادق محل افاضه آن حضرت هنوز خاطرات فراموش نشدنى از آن استاد دارد.به‏هرحال عزم جزم کردم تا تحقیقى مفصل درباره قبر امام ابو حامد انجام دهم و عهد کردم تا به نتیجه نرسیدم دست از تلاش برندارم.مدتها در روستاى تابران و هرجا که احتمال مى‏دادم آثارى از آثار پیشینیان هست به جست‏وجو پرداختم، تااینکه بسیار خسته و ناتوان شدم.در همین حین به پیرمرد سالخورده‏اى برخوردم بسیار با صفا و اهل دل گرچه به ظاهر درس نخوانده بود، ولى هزار مرتبه از بنده مثلا درس خوانده داناتر و اهل جود و صفا و بامرام و معرفت بود.بالحنى‏
کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 77)

دوست داشتنى گفت پسرم مدتهاست تو را در این آبادى مى‏بینم دنبال چه هستى.گفتم گمشده‏اى دارم به دنبال او هستم.بعد از اینکه این حرف را از من شنید دست مرا گرفت به خانه‏اش برد.دیدم پیرزنى با گیسوانى سفید برسر تنورى نشسته نان مى‏پزد دست مریزاد گفتم با پیرمرد در کنار تنور نشستم دلیل حضور خود را در آبادى و آن منطقه به‏طور مفصل براى او تعریف کردم. پیرمرد شروع به تشریح منطقه و بیان خاطرات خود از گذشتگان کرد.بعد گفت:به قبرستان نزدیک خرابه‏هاى کاخ رفتى، گفتم آرى، آنجا همه‏اش گندم است گفت:بلى.گفت:تا دویست سال پیش آن مزارع گندم، همه‏اش قبرستان بوده و بخشى از آن مزارع مال بنده است و در میان آن مزارع قطعه‏اى از زمین که تقریبا از بقیه برجسته‏تر است به گفته پدرانم قبر یک آقایى است.

ما به سفارش پدرانمان هیچ آن موقع آن‏قسمت را شخم نمى‏زنیم و لذا همان حالت چندین سال قبل را حفظ کرده است.به‏هرحال دست مرا گرفت به میان مزارع گندم رفتیم آن مکان را به من نشان داد و بنده مطالعه و بررسى را دوباره مشخصا برروى آن نقطه آغاز و به سه قبر برخورد کردم.درباره جغرافیاى آبادى گرفته تا تراجم زندگى غزالى بررسى کردم به این نتیجه رسید که باید یکى از این سه نقطه که دقیقا به صورت و اندازه قبر بود باید متعلق به غزالى باشد.بنده این مسئله را آن موقع در چند جا مطرح کردم، ولى نتیجه‏اى نگرفتم.تااینکه در دهه هفتاد چند نفر، پاکستانى آمدند و میلیونها پول بى‏زبان این مرز و بوم را گرفتند و همان نقطه را به عنوان قبر غزالى به همشهریهاى غزالى نشان دادند و رسانه‏ها نیز اخبار را با عنوان مکتشفان و محققان پاکستانى پس از حدود هزار سال قبر غزالى را کشف کردند، اعلام و فیلم مختصرى هم نشان دادند.

(10)چاپ انتشارات علمى و فرهنگى.

(11)در ذیل رساله اسرار الصلاة(فتوحات)مختصرى به زندگى ابن عربى اشاره شده است.(قسمت اول)

(12)التنزلات الموصیلة فى اسرار الطهارت و الصلوات;عبد الوهاب شعرانى این رساله با نام«التنزلات الموصلة...، ثبت کرده به نظر مى‏رسد«موصله»وجهى ندارد.

(13)خود ابن عربى در عباراتى از رساله، عنوان«لطایف الأسرار»را به کار برده است.

(14)محسن جهانگیرى، محیى الدین ابن عربى چهره برجسته عرفان اسلامى، ص 111.

(15)نام کامل کتاب، که م، لف هم در دیباچه به دو نام از آن یاد کرده، عبارت است از:اسرار الصلاة و انوار الدعوات، یا مختار الدعوات و اسرار الصلاة.

(16)صاحب ریحانة الادب 45 اثر به نام ایشان ثبت کرده است.

(17)نک:ریحانة الادب، ج 8، ص 76;الذریعة، ج 2، ص 49;الکنى و الألقاب، ج 1، ص 392.

(18)رساله‏ها عبارت‏اند از:اسرار الصلاة، اقبال، جمال الاسبوع، دروع وافیه، زهرة الربیع و فلاح السائل.

(19)الذریعة، ج 2، ص 5.

(20)پیتر لورى، تاویلات قرآن از دیدگاه عبد الرزاق کاشانى ترجمه زینب پودینه، ص 24.

(21)فهرستواره کتابهاى فارسى، ج 7، بخش اول، ص 66.

(22)ریحانة الادب، کشف الظنون، معجم المطبوعات و روضات الجنات، و منابعى که درباره زندگى و آثار عبد الرزاق مطالبى نوشته‏اند ذکرى از این رساله به میان نیاورده‏اند.

(23)بعضى از مورخان محل تولد وى را یکى از روستاهاى کرمان ثبت کرده‏اند، ولى درست به نظر نمى‏رسد.

(24)حسینى هروى، همان شخصى است که سئوالاتى را از شیخ محمود شبسترى پرسیده و شیخ جواب آنها ژا داده که با نام«گلشن راز»با شرحهاى گوناگون به چاپ رسیده است.

(25)نک:به مقدمه دیوان شاه نعمت اللّه ولى به تصحیح:جواد نور بخش.

(26)براى اطّلاع بیشتر از زندگى، آثار مذهب این ترکه، نک:به:آشنایى با متون درسى حوزه‏هاى علمیه ایران(شیعه، حنفى، شافعى) ص 190، (تالیف نگارنده).و اینجا به اختصار باید گفت که، عده‏اى به خاطر اینکه تمهید القواعد این ترکه مدتهاست از جمله متون درسى عرفان در حوزه‏هاى شیعه است تلاش مى‏کنند تا ایشان را شیعه معرفى کنند و اینان ره به جایى نخواهند برد و شیعه قلمداد کردن ایشان مشکلى را حل نمى‏کند.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 78)

 (27)نسخه خطى این رساله در ضضمن مجموعه‏اى که شامل هجده رساله دیگر از همین مؤلف است به شماره 3035 در کتابخانه آیت اللّه مرعشى نگه دارى مى‏شود.آقاى استادى در کتاب هزار رساله پیرامون نماز، زبان این رساله را«عربى»نوشته و حال آنکه رساله به زبان فارسى نوشته شده است.

(28)گویا این اثر بیشتر از یک‏بار هم چاپ نشده است، و هم‏اکنون جز در کتابخانه‏هاى عمومى و یا شخصى در دسترس نیست.

(29)الذریعة، ج 2، ص 49;ریحانة الادب، ج 8، ص 145.صاحب ریحانه حدود 25 اثر کوچک و بزرگ به نام ایشان ثبت کرده و بیشتر فقهى یا شرح کتابهاى فقهى و اصولى است، که مهمترین آنها المهذّب البارع فى شرح المختصر النافع، است.

(30)فیض القدسى، ص 84.

(31)نک:مفاخر اسلام، على دوانى، ج 8، ص 398-400;انساب خاندن مجلسى به پیوست مرآت الأحوال جهان نما، ص 265;ج 2، ص 48;فوائد الرضویة، ج 2، ص 546 و ریحانة الادب، ج 3، ص 102.

(32)بنده به بیشتر کتابخانه‏هاى قم و اصفهان مراجعه کردم ولى نسخه‏اى از این اثر را نیافتم و حتى برادر ارجمندم آقاى هادى‏زاده زحمت کشیدند به کتابخانه آیت اللّه روضاتى مراجعه کردند ولى دسترسى به رساله ممکن نشد و آقاى رضا استادى نیز نامى از این رساله در کتاب هزار کتاب و رساله پیرامون نماز، برده ولى هیچ اشاره‏اى به محل دسترسى به محل نگه دارى آن نکرده و هیچ توضیحى نیز درباره این رساله نداده است.

(33)نام کامل کتاب:«مرآة الصلاة فى أسرار الصلاة»الذریعة، ج 2، ص 277.

(34)نام کامل کتاب:«معیار الصلاة فى اسرار الصلاة»است.الذریعة، ج 21، ص 280.

(35)رساله اسرار الصلاة در کتاب توحید صدوق و اسرار الصلاة(روح الصلاة).

(36)نام کامل کتاب:«التحفة الحسنیّه فى اسرار الصلاة القبلیة»است.

(37)با اینکه مشهور است که«الصلاة معراج المؤمن»حدیث است، ولى در هیچ یک از منابع حدیثى نیامده است.

(38)الذریعة، ج 2، ص 50 و ج 3، ص 43.

(39)اثر آفرینان، ج 3، ص 216.

(40)الذریعة، ج 2، ص 47.اطّلاعات مختصرى که درباره این اثر قلمى شده به نقل از دو اثر یاد شده است.

(41)درباره سوانح زندگى وى نک:به کتاب حکیم سبزوارى، زندگى-آثار-فلسفه، غلامحسین رضانژاد.

(42)الذریعة، ج 2، ص 52.

(43)صاحب مطلع الشمس، صنیع الدّوله یا اعتماد السلطنه وزیر انطباعات و رئیس دار الترجمه ناصرى بوده است.

(44)بنا به نوشته اعتماد السلطنه، ناصر الدین شاه در سفر خراسان در روز سه‏شنبه اول ماه صفر 1284 به سبزوار رسید و به زیارت حکیم رفت و از وى درخواست نگارش کتابى در مبدأ و معاد و اسرار عبادات نمود که وى و درباریان بخوانند.حکیم هم تجابت کرد و اسرار الحکم را نوشت.

(45)این تعداد صفحات از چاپ انتشارات مولى است، ممکن است با چاپهاى دیگر تطبیق نکند.

(46)الذریعة، ج 22، ص 126.

(47)آقا بزرگ تهرانى در جلد 24 الذریعة این منظومه را از جمله آثار ملا هادى سبزوارى برشمرده است.

(48)مؤPلف کتاب حکیم سبزوارى، در ص 152 رساله‏اى به نام تعلیقات برنبراس، از جمله آثار حکیم برشمرده که ذهنیّت این بزرگوار است.حکیم به هنگام شرح نبراس، تعدادى تعلیقه که کمتر از تعداد انگشتان است برمتن و شرح خود نوشته که وى این چند تعلیقه را از جمله آثار متقل وى شمرده است.

(49)محفل:طارت، صلاة، صیام، زکاةآحج و نکاح.نکته قابل توجه این است که ملا هادى نه در اینجا و نه در اسرار الحکم، به مبحث خمس نپرداخته قاعدتا باید پس از زکات به آن مى‏پرداخت.حال چرا به مباحث پس از خمس مثل زکات، حج و نکاح پرداخته، ولى توجه‏اى به مسئله خمس نکرده است.

کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 79)

 (50)این رساله را، که به زبان فارسى است، جامعه مدرسین قم در سال 1371 با قطع رقعى در 215 صفحه چاپ و منتشر کرد، ولى گویا پس از چاپ متوجه شدند که مؤلف آن از حواریون شیخ احمد احسایى است اقدام به جمع‏آورى آن نمودند.گرچه نسخه‏هایى از آن در دسترس است و مراجعه به آن بى‏فایده نیست.

(51)کتاب اسرار العبادات، شامل:طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم و حج است.در عنوان فرعى روى جلد و صفحه عنوان از طهارت نامى برده نشده، ولى بخشى از کتاب مربوط به اسرار طهارت است.

(52)بنده نتوانستم به‏طور مستقیم به این رساله که در کتابخانه آیت اللّه مرعشى نجفى نگه دارى مى‏شود دسترسى پیدا کنم.فاضل مکرم و استاد ارجمند حضرت آقاى محمد مرادى زحمت گزارش مختصر این رساله را کشیدند و چند سطر اطّلاعاتى که در متن آمده از الذریعة و حاصل زحمات ایشان است.بدین وسیله از ایشان سپاسگزارم.

(53)این رساله از ص 60-75 مجموعه آمده است.

(54)الذریعة، ج 2، ص 48.فهرستواره کتابهاى فارسى، ج 7، ص 65، مشار، ج، 1، ص 291.

(55)ریحانة الادب، ج 4، ص 488.

(56)حدود 120 سال پیش، این اثر در تهران چاپ شده است، بااینکه تلاش زیادى شد، ولى با کمال تأسف دسترسى به کتاب ممکن نشد و داده‏هایى که درباره این اثر قلمى شده از منابع مکتوب نقل شده است.

(57)این آقا رضا همدانى، غیر از آن آقا رضا همدانى مشهور است که کتاب مصباح الفقیة که کامل‏ترین شرح شرایع الاسلام و دقیق‏ترین آنهاست، نوشته است.

(58)این کتاب به دستور میرزاى بزرگ سید حسن شیرازى براى اولین‏بار در بمبئى هندوستان به چاپ رسیده است.

(59)ریحانة الادب، ج 6، ص 378.

(60)الذریعة، ج 23، ص 179.بنده به زندگى مؤلف این رساله دسترسى پیدا نکردم.

(61)رضا استادى، هزار کتاب و رساله پیرامون نماز، ص 88.

(62)الذریعة، ج 2، ص 51 و فهرست احمد منزوى، ج 7، ص 66.

(63)چرا نماز در صبح دو رکعت، مغرب سه رکعت و الى آخر، به عنوان مثال مغرب چه خصوصیاتى دارد که نماز در آن سه رکعت است و بقیه هم، همین‏طور.

(64)آقا بزرگ تهرانى، طبقات اعلام الشیعه، قسم سوم از ج اول، (نقباء البشر)، ص 99.

(65)از آنجایى که این رسالهدر کتابخانه آیت اللّه مرعشى نجفى نگه دارى مى شود و دسترسى به آنجا هم براى بنده و امثال بنده مشکلات عدیده‏اى دارد لذا بخشى از اطّلاعات داده شده را از منابع مکتوب نقل کردم و بخشى را نیز برادر فاضلم حضرت آقاى استاد محمد مرادى ساوجى که رساله یاد شده را با گذشتن از چندین صافى، زیارت کرده بودند برایم نقل کردند.درهمین‏جا از ایشان سپاسگزارم.

(66)نام کامل کتاب:«اسرار الصلاة در بیان رموز نماز و گنجهاى نهفته در آن»است.

(67)حاج شیخ على اکبر، فرزند محمد حسین نهاوندى در نهاوند زاده شد و در بروجرد به تحصیل علوم دینى پرداخت.سپس مدتى در تهران به درس میرزا حسن آشتیانى حاضر شد.پس از این دوره به نجف رفت و در آنجا به درس میرزا حبیب اللّه رشتى و شریعت اصفهانى میرزا حسین نورى صاحب مستدرک حاضر شد، و از این اعلام اجازه اجتهاد و روایت گرفت، و در سال 1328 قمرى به ایران بازگشت و ساکن مشهد مقدس شد، و در سال 1369 قمرى در 95 سالگى از دنیا رفت.(ریحانة الادب، ج 6، ص 269، ذیل نهاوندى).

(68)از آنجایى که نام کتاب، اسرار الصلاة است و به همین اعتبار در این رسله به معرفى آن پرداخته شده است.}
کتابهای اسلامی » شماره 20 (صفحه 80)

پایان مقاله

مجله کتابهای اسلامی  » بهار 1384 - شماره 20 (از 51 تا 80)
نویسنده : ملکی، محمد