بررسی علم معانی در بوستان و گلستان سعدی

 عنوان

بررسی علم معانی در بوستان و گلستان سعدی

 استاد راهنما

دکتر خلیل بیگ زاده

استاد مشاور

دکتر الیاس نورایی

 نگارنده

روح انگیز فاضلی

چکیده 

علم معانی یکی از دانش های ادبی و بلاغی است که روش های ایراد کلام را به مقتضای حال و مقام مخاطب بیان می کند و سخنوران از منظر آن توانایی خود را در فن بلاغت سخن وادای مقصود به مقتضای حال و مقام شنونده نشان می دهند . این پایان نامه پژوهشی است به شیوه ی تحقیق توصیفی و تحلیلی بر پایه ی منابع کتابخانه ای که با عنوان « بررسی علم معانی در بوستان و گلستان سعدی » در شش فصل تنظیم شده است ؛ چنانکه در فصل اول ، تعاریف و کلیات ، فصل دوم اسناد،احوال مسندالیه ومسند ، فصل سوم حصر وقصر، فصل چهارم انشاء، فصل پنجم ایجاز ، اطناب و مساوات و فصل ششم ،وصل و فصل بررسی شده است.

   بر پایه ی آنچه در این پژوهش به دست آمد،بوستان وگلستان از نمونه های عالی و برجسته ی فصاحت وبلاغت در زبان فارسی است وشیخ اجل،سعدی شیرازی،استاد بی نظیرفصاحت و بلاغت است.وی توانسته است با بهره گیری از انواع دانش معانی مقصود خود را به آسانی به مخاطب القا و اورا شیفته ی کلام سحرآمیز خود کند.

 واژگان کلیدی: سعدی ، بوستان ، گلستان و علم معانی

مقدمه و فصل بندی و ...را در ادامه ی مطلب بخوانید.

دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه

گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی

پایان نامه برای دریافت درجة کارشناسی ارشد"M.A"

رشته: زبان و ادبیات فارسی

عنوان

بررسی علم معانی در بوستان و گلستان سعدی

استاد راهنما

دکتر خلیل بیگ زاده

استاد مشاور

دکتر الیاس نورایی

نگارنده

روح انگیز فاضلی

تابستان 1389

تقدیم

اگر زحمات من در این مجموعه به سرانجامی رسیده باشد، حاصل کاررا بایک دنیا عشق تقدیم می کنم

به خورشید غروب کرده آسمان دلم، پدرم.

        به مونس لحظه های دلتنگیم، مادرم.

                     به عطوفت پاک و دریایی همسرم.

                                   به صداقت بی ریایی فرزندانم.

تقدیر و تشکر

اینک که به لطف خداوند متّعال تهیّه و تدوین این پایان نامه به انجام رسیده است برخود وظیفه می­دانم که از زحمات اساتید محترم، آقایان دکتر بیگ زاده، استاد راهنما و دکتر نورایی، استاد مشاور که در نگارش و تدوین این رساله مرا یاری و مساعدت نموده­اند سپاسگزاری کنم. همچنین از جناب آقای دکتر فضیلت که مشوّق من در این پژوهش بوده اند و همه ی اساتید بزرگوار گروه زبان و ادبیات فارسی که در طول این دو سال خوشه چین خرمن فضل و دانش آن ها بوده ام تقدیر و تشکر می کنم.

چکیده 

علم معانی یکی از دانش های ادبی و بلاغی است که روش های ایراد کلام را به مقتضای حال و مقام مخاطب بیان می کند و سخنوران از منظر آن توانایی خود را در فن بلاغت سخن وادای مقصود به مقتضای حال و مقام شنونده نشان می دهند . این پایان نامه پژوهشی است به شیوه ی تحقیق توصیفی و تحلیلی بر پایه ی منابع کتابخانه ای که با عنوان « بررسی علم معانی در بوستان و گلستان سعدی » در شش فصل تنظیم شده است ؛ چنانکه در فصل اول ، تعاریف و کلیات ، فصل دوم اسناد،احوال مسندالیه ومسند ، فصل سوم حصر وقصر، فصل چهارم انشاء، فصل پنجم ایجاز ، اطناب و مساوات و فصل ششم ،وصل و فصل بررسی شده است.

   بر پایه ی آنچه در این پژوهش به دست آمد،بوستان وگلستان از نمونه های عالی و برجسته ی فصاحت وبلاغت در زبان فارسی است وشیخ اجل،سعدی شیرازی،استاد بی نظیرفصاحت و بلاغت است.وی توانسته است با بهره گیری از انواع دانش معانی مقصود خود را به آسانی به مخاطب القا و اورا شیفته ی کلام سحرآمیز خود کند.

واژگان کلیدی: سعدی ، بوستان ، گلستان و علم معانی.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                            صفحه

چکیده

مقدمه

فصل اول: تعاریف و کلیات....................................................................................... 1

1ـ1.علم معانی..................................................................................................... 2

1ـ2.فواید علم معانی.............................................................................................. 3

1ـ3. بیان مسأله................................................................................................... 3

1ـ4. فرضیه ها.................................................................................................... 3

1ـ5. اهداف تحقیق ............................................................................................... 4

1ـ6. پیشینه­ی تحقیق............................................................................................. 4

1ـ7. روش کار..................................................................................................... 5

فصل دوم: اسناد، احوال مسندالیه و مسند.................................................................... 6

2ـ1. بخش اول: اسناد............................................................................................ 7

الف) اسناد مجازی وحقیقی....................................................................................... 7

ب) اغراض ثانوی خبر............................................................................................ 9

1. اظهار حسرت و اندوه......................................................................................... 9

2. توبیخ و ملامت ................................................................................................ 10

3. اظهار شادی.................................................................................................... 11

4. ترغیب و تشویق و امید دادن................................................................................ 11

5. اظهار ضعف و بیچارگی...................................................................................... 12

6. استرحام......................................................................................................... 13

7.  هشدار ......................................................................................................... 13

8 . مفاخره.......................................................................................................... 14

9. اظهار آسودگی و بیان اختتام کار............................................................................ 15

10. بشارت......................................................................................................... 15

ج) اقسام خبر به حسب حال مخاطب............................................................................ 15

د) اقسام خبر مخالف با مقتضای ظاهر.......................................................................... 17

2ـ2. بخش دوم : احوال مسندالیه.............................................................................. 20

الف) حذف مسندالیه .............................................................................................. 20

1.حذف با فعل مفرد............................................................................................... 20

2.حذف با فعل جمع................................................................................................ 22

ب) تنکیر مسند الیه................................................................................................ 23

1. اگر تکیه بر مسند باشد....................................................................................... 23

2.اگر قصد پنهان کردن هویّت مسند الیه باشد................................................................ 24

3.تعظیم و مبالغه................................................................................................... 24

4.تقلیل و تحقیر.................................................................................................... 24

5. برای بیان نوع.................................................................................................. 25

ج) مسند الیه با صفت اشاره .................................................................................... 25

د) مسندالیه، اسم عام............................................................................................. 26

ه) مسندالیه همراه به صفت های مبهم......................................................................... 27

1.در مواقع حکم کلی وایراد قوانین علمی..................................................................... 27

2.در مواقع اغراق وادعا......................................................................................... 27

3.در مواقع پند و اندرز........................................................................................... 28

و ) مسندالیه با موصول که...................................................................................... 28

1.به جهت تأکید و تعظیم......................................................................................... 28

2. به جهت تأکید وتحقیر......................................................................................... 29

3.به جهت تحقیر و تنبّه.......................................................................................... 29

4.برای مفاخره..................................................................................................... 30

5.در مقام تعریض................................................................................................. 30

6.به جهت تأیید یا تکذیب......................................................................................... 30

ز) مسندالیه جمع................................................................................................... 31

1.ادعای شمول واستقراء تام.................................................................................... 31

2.بیان نوع.......................................................................................................... 32

ح) کاربرد ضمیر در علم معانی ................................................................................. 33

ط) ظرف ............................................................................................................ 34

ی) مسندالیه مقیّد............................................................................................................................... 35

2ـ3. بخش سوم: احوال مسند................................................................................... 38

الف) حذف مسند................................................................................................................................ 38

1. به قرینه ی لفظی............................................................................................................................ 54

2. به قرینه ی معنوی.......................................................................................................................... 39

ب) تقدیم و تأخیر مسند........................................................................................... 39

ج) تکرار مسند..................................................................................................... 41

د) تنکیر مسند................................................................................................................................... 41

1.«یای» مقدار و نوع......................................................................................................................... 41

2.معرفه قلمداد کردن مسند درجمله ی پیرو............................................................................................. 41

ه) مسند جمع....................................................................................................... 42

1.برای تأکید و کثرت.............................................................................................. 42

2.برای تعظیم و اهمّیّت........................................................................................... 42

و) فعل............................................................................................................... 42

1.فعل جمع.......................................................................................................... 42

2. فعل مجهول..................................................................................................... 43

3. فعل ماضی به جای مضارع................................................................................... 43

4. حذف متمم فعل................................................................................................. 44

فصل سوم: حصر و قصر ........................................................................................ 45

الف) انواع قصر به اعتبار حقیقی و غیر حقیقی.............................................................. 46

 ب) انواع قصر به اعتبار صفت و موصوف .................................................................. 48

 ج) انواع قصر نسبت به اعتقاد مخاطب ....................................................................... 49

1. قصر افراد....................................................................................................... 49

2. قصر قلب........................................................................................................ 51

3. قصرتعیین....................................................................................................... 52

د) اغراض بلاغی کاربرد قصر .................................................................................. 52

1. مبالغه ........................................................................................................... 52

2. ترغیب وتشویق................................................................................................ 53

3. جلب توجّه و تأکید و  برجسته ساختن مقصورٌ علیه .................................................... 54

4. طنز و مسخره.................................................................................................. 54

ه) طرق قصر ...................................................................................................... 54        

فصل چهارم: انشاء ............................................................................................... 57

الف) انشاء و انواع آن ........................................................................................... 58

ب) انواع انشاء طلبی.............................................................................................. 58

1. تمنّی و آرزو.................................................................................................... 58

2. ندا و اغراض بلاغی آن....................................................................................... 59        

2ـ1.  اغراء........................................................................................................ 59

2ـ2. استغاثه و فریادخواهی..................................................................................... 60

2ـ3. تعظیم.......................................................................................................... 60

2ـ4. تحقیر و خوار داشت........................................................................................ 61

2ـ5. تحسّر و اندوه............................................................................................... 62

2ـ6. تذکّر و یادآوری............................................................................................. 62

2ـ7. تعجب و شگفتی............................................................................................. 63

3. پرسش و اغراض ثانوی آن.................................................................................. 65

3ـ1.  استفهام انکاری............................................................................................ 65

3-2.  نهی.......................................................................................................... 66

3ـ3. تعجب.......................................................................................................... 66

3ـ4. استفهام تقریری............................................................................................. 67

3ـ5. استیناس...................................................................................................... 68

3ـ6. بیان کثرت.................................................................................................... 69

3ـ7. توبیخ......................................................................................................... 69

3ـ 8 . اظهار مخالفت و بیان عجز.............................................................................. 70

3ـ9. امر به طریق غیرمستقیم و مؤدبانه................................................................... 70

3ـ10. ترغیب و تشویق....................................................................................... 71

3ـ11. استبعاد................................................................................................... 71

3ـ12. طنز، تمسخرو تحقیر................................................................................... 72

 3ـ13. اظهار امیدواری....................................................................................... 73

3ـ14. برای تأکید و تقریر خبر و جلب توجّه............................................................... 73

3ـ15. اظهار ندامت............................................................................................. 74

3ـ16. بیان رنج و اندوه و تحسّر............................................................................ 74

3ـ17. عبرت وتنبیه............................................................................................ 75

3ـ18. تهدید و تحذیر.......................................................................................... 75

3ـ19. اظهار یأس............................................................................................... 76

3ـ20. تمنّی و آرزو............................................................................................ 76

 3ـ21. اغراق................................................................................................... 76

4. امر و اغراض ثانوی آن ................................................................................... 77

4ـ1. دعا.......................................................................................................... 77

4ـ2. استهزاء وتحقیر.......................................................................................... 77

4ـ3. تعجب....................................................................................................... 78

4ـ4.  استرحام................................................................................................... 79

4ـ5. اذن و اجازه............................................................................................... 80

4ـ6. تمنّی و تقاضا.............................................................................................. 80

4ـ7. تعجیز....................................................................................................... 81

4ـ 8 . تهدید و تحذیر........................................................................................... 81

4ـ9. عبرت....................................................................................................... 82

4ـ10. ارشاد و ترغیب و تشویق............................................................................. 82

4ـ11. تخییر (مخیّر گردانیدن)................................................................................ 83

5. نهی و اغراض ثانوی آن................................................................................... 84

5ـ1. دعا.......................................................................................................... 84

5ـ2. تمنّی و تقاضا.............................................................................................. 84

5ـ3. توبیخ و سرزنش......................................................................................... 85

5ـ4. ارشاد....................................................................................................... 86

5ـ5. تهدید و تحذیر............................................................................................. 87

5ـ6. تشویق..................................................................................................... 87

6.دعا.............................................................................................................. 88

فصل پنجم:ایجاز، اطناب و مساوات........................................................................... 89

 الف) ایجاز....................................................................................................... 90

1.انواع ایجاز.................................................................................................... 91

1-1. ایجاز قصر................................................................................................. 91

1-2.ایجاز حذف................................................................................................. 93

ب) اطناب ......................................................................................................... 94

1. کاربرد بلاغی اطناب......................................................................................... 95

1-1. ذکر خاص بعد از عام.................................................................................... 95

1-2. ایضاح بعد از ابهام....................................................................................... 95

1-3.  برای تکمیل و رفع شبهه.............................................................................. 96

1-4. حشو ملیح................................................................................................. 97

1-5. مترادفات................................................................................................... 98

1-6.تکرار........................................................................................................ 99

1-7. ایغال........................................................................................................ 99

1-8 . برای تأکید در مبالغه.................................................................................... 100

2. بسط کلام ..................................................................................................... 101

د) مساوات........................................................................................................ 102

فصل ششم: وصل و فصل..................................................................................... 104         

الف) وصل........................................................................................................ 105         

1. موارد وصل.................................................................................................. 105

1-1.هرگاه چند جمله از حیث خبر وانشاء متّحد باشند.................................................... 105

1-2.آنگاه که چند مسندالیه برای یک مسند آورده شود................................................. 106

1-3.آنگاه که چند مسند برای یک مسندالیه آورده شود................................................. 107

1-4.آنگاه که جمله ی دوم،نتیجه ی جمله ی اول باشد................................................... 107

1-5.به کار رفتن «واو»در ترکیبات عطفی................................................................. 108

ب) فصل .......................................................................................................... 108

1. موارد فصل................................................................................................... 109

1-1. حذف «واو» بعداز وجه وصفی....................................................................... 109

1-2.کمال انقطاع................................................................................................ 109

1-3.کمال اتّصال................................................................................................. 110

1-4.شبه کمال اتّصال........................................................................................... 111

نتیجه و پیشنهاد................................................................................................. 112

منابع و مآخذ..................................................................................................... 114

چکیده لاتین................................................................................................................116

مقدمه

                    نــگفتند حــرفی زبـــان آوران               کــه سعــدی مثالی نگوید بر آن

سعدی استاد سخن  است و کلام او معیار گفتار و نوشتار . هنر در آثار شیخ اجل، سعدی، تمام است و فصاحت و بلاغت وی در اوج. گلستان و بوستان ، آثارشگفت انگیز جاودانی و جهانی سعدی شیرازی سخنگوی شیرین زبان فارسی، سرشار از زیبایی های هنری و ادبی است که همچنان بر تارک فرهنگ و تمدن  و تاریخ زبان فارسی  می درخشند. او در گلستان و بوستان با جادوی  سخن خویش  اندیشه­ی هر هنر دوستی را در فضای پرطراوت  ادب و هنر خود سیر می دهد و سمند بلاغت و هنر خود را در گشاده میدان فصاحت می تازد و دل ها را مجذوب می کند. او استاد کلام فصیح و بلیغ است؛ چنانچه خود در چند جای بوستان به آن  اشاره می کند از جمله:

به کـلک فصاحت بیانی که داشت              به دل ها چو نقش نگین بر نگاشت

یا

کـه سعدی که گوی بلاغت ربـود             درایّـــام بوبــکر بــــن سعد  بـود

در هر حال سعدی و بلاغت سخن او مشهور است و بی نیاز از تعریف؛ امّا نگارنده در این تحقیق بر آن است تا گوشه ای از هنر سعدی را از دیدگاه دانش معانی نشان دهد؛ بنابراین با توجّه به مطالعاتی که در این زمینه صورت گرفته و استخراج شواهدی از دانش معانی در بوستان و گلستان سعدی، پایان نامه­ی حاضر در شش فصل تهیّه و تنظیم شده است که در فصل اول ، به تعریف دانش معانی و فوایدآن، بیان مسأله ، فرضیه ها، اهداف تحقیق ، پیشینه ی آن وشیوه ی کار پرداخته شده است .فصل دوم از سه بخش تشکیل شده است که در بخش اول، اسناد در بخش دوم احوال مسندالیه ودر بخش سوم احوال مسند، بررسی شده است. در فصل سوم به حصروقصر،انواع و اغراض ثانوی آن پرداخته شده است. فصل چهارم درباره ی انشاء وگونه های آن است و باتوجّه به این که علمای بلاغت با اشاره ای کوتاه از انشاء غیر طلبی وانواع آن (مدح، ذم و...) گذشته اند، بررسی عمده ی پژوهشگر در باره ی انشاءطلبی و انواع آن( استفهام، امرو... ) بوده است. در فصل پنجم ایجاز (قصر و حذف) اطناب (ایضاح بعد از ابهام،  ذکر خاص بعد از عام و ... ) و همچنین مساوات و در فصل ششم ،گسستگی و پیوستگی جملات (وصل و فصل) و موارد هر یک بررسی شده است .

در پایان از خداوند مهربان و فیّاض که ملهم خیر و صواب است خواستار توفیقم تا به کرم و عنایت خویش مرا به سر منزل حق هدایت فرمایند.  همچنین از ارباب  فضل و اصحاب دانش چشم دارم تا در این مطالب پریشان که در فرصتی اندک گرد آمده است به دیده ی عفو و اغماض بنگرند و از زلت های آن در گذرند که گفته اند عذر نزد کریمان مقبول است.

قبا گـر حــریرست و گـر پـرنیان                      به ناچــار حشوش بــود در میان

تـو گـر پــرنیانی نیابـی مجـوش            کــرم کارفـرما و حشـــوم بپوش

                                                                           روح انگیز فاضلی– تابستان 89

                            فصل اوّل

تعاریف وکلّیات

فصل اوّل: تعاریف وکلّیات

1-1.علم معانی

علم معانی از دانش­های بلاغی است که روش­های ایراد کلام را به اقتضای حال مخاطب بیان می­کند و از مهم­ترین علوم ادبی است. « علم معانی ،علم به اصول و قواعدی است که به یاری آن کیفیّت مطابقه­ی کلام با مقتضای حال و مقام شناخته می­شود؛ موضوع آن الفاظی است که رساننده­ی مقصود متکلّم باشد و فایده­ی آن آگهی بر اسرار بلاغت در نظم و نثر است»[1]. همچنین در تعریفی دیگر از علم معانی آمده است : « علم معانی یا معانی النحو که در آن ساختمان جمله از نظر جابه جایی اجزای آن و تغییراتی که بر اثر این جابه جایی­ها از لحاظ زیبایی و تأثیر کلام حاصل می­شود ، مورد توجّه قرار می­گیرد؛ طرز به کار بردن بردن صفت­ها و ادوات تأکید ، توجّه به خلاصه یا مفصل بودن کلام متناسب با شنونده و موقعیت او با آنچه در اصطلاح، مقتضای حال نامیده می­شود ، از مباحث علم معانی محسوب می­شود »[2]

در دانش معانی از موارد استعمال انواع جملات و به عبارت دیگر از امکانات بالفعل زبان در زمینه­ی جمله بحث می­شود؛ مثلاً گفته می­شود از جملات پرسشی و خبری علاوه بر کاربرد خبر و پرسش، می­توان با توجّه به مقتضای حالات مختلف برای مقاصد دیگری نیز استفاده کرد تا کلام مؤثرتر شود، به عنوان مثال شاعر یا متکلّم از جمله­ی استفهامی، مفهوم توبیخ یا تعجیز را اراده می­کند یا خبررادر معنی استرحام به کارمی­برد، مانندآیۀ شریفه ی« رَبِّ اِنّی لِمَا أنزَلتُ اِلَیَ مِن خَیرٍ فَقیرُ [3]»که از زبان حضرت موسی (ع) در قرآن کریم آمده، درحالی که جمله خبری است ؛ امّا مفهوم استرحام را می­رساند. از میان علوم بلاغی (معانی ، بیان و بدیع) علم بدیع واضح­تر و نمودارتر است و صنایعی همچون سجع، جناس و ... به سادگی

قابل تشخیص هستند و در مقابل یافتن جلوه­های دانش معانی در کلام ، دقّت و اهتمام بیشتری را می­طلبد؛ به عبارت دیگر مستحسنات دانش معانی پنهانی­تر و درونی­تر است، مانند« آن » در وصف زیبایی معشوق در بیت زیر از حافظ :

شاهدآن نیست که مویی و میانی دارد            بندة طلعت آن بـاش کــه آنـی دارد

دکتر کزازی درباره دانش معانی می­نویسد: « معانی دانشی است که در آن درونی­ترین وسرشتی­ترین کاربردهای زیبا شناختی بررسی و کاویده می­شود . کاربردهایی هنری که گاه با نگاه نخستین در سروده فراچشم نمی­آید و برای یافتن و بدرکشیدن و نشان دادن آن ها به ژرفکاوی و درنگ در سروده نیاز است »[4] . دانش معانی در یک اثر ادبی زمانی قابل بررسی است که احوال سخن در مقایسه با حال مخاطب مورد توجّه باشد ؛ چرا که مخاطب در هر حال و وضعی که باشد سخنی مناسب همان حال و وضع را بر می­تابد ؛ به قول مولانا :

چـون که با کودک سـر وکارت فتاد                  پس زبــان کـــودکـی بــایدگشاد

1-2.فواید علم معانی                            

همانطور که گفته شددانش معانی از کاربرد  انواع جملات، مناسب با حال و مقام مخاطب و اغراض ثانوی آن­ها بحث می­کند ؛بنابراین آگاهی از این دانش به ما این امکان را می­دهد تا بتوانیم در حالات و موقعیت­های مختلف از امکانات فراوان زبان به خوبی بهره بگیریم ،تا کلامی مؤثر و دلنشین بگوییم. همچنین آشنایی با این علم باعث می­شود که بتوانیم از خواندن آثار ادبی لذّت بیشتری ببریم ؛چرا که بهتر می­توان مقصود شاعر یا نویسنده را درک کرد ؛ بنابراین فایده­ی اصلی علم معانی ، آشنایی  با روح زبان و ظرایف آن است.

1-3.بیان مسأله

علم معانی یکی از دانش های ادبی است که سخنوران از منظر آن توانایی خود را در فن بلاغت  سخن و ادای مقصود به مقتضای حال مخاطب نشان می­دهند. در این پژوهش نگارنده بر آن است تا وجوه گوناگون دانش معانی را در آیینه­ی  بوستان و گلستان بررسی کند و استادی سعدی شیرازی را در بلاغت سخن و سخنوری و همچنین جایگاه رفیع او را در استفاده­ی به موقع و بهره گیری مناسب از این دانش نشان دهد.

1-4.فرضیه ها

- وجوه گوناگون دانش معانی در آیینه­ی بوستان و گلستان وجود دارد.

- استاد سخن، سعدی شیرازی، با بهره گیری از دانش معانی در ادای مقصود موفّق بوده است.

- دانش معانی در آیینه­ی بوستان و گلستان یکی از هنرنمایی های سعدی در بهره گیری از این روش در ادای مقصود است.

1-5. اهداف تحقیق

-اهداف علمی: بررسی دانش معانی در بوستان و گلستان، کمک شایان توجّهی است به دریافت معانی دقیق و ظرافت­های معنایی در این دو اثر ارزشمند سعدی شیرازی و همچنین  توانایی شاعر را در بهره­گیری از فنون بلاغت و سخنوری نشان خواهد داد.

-کاربردی: اهل تحقیق و دانشجویان با استفاده از نتایج این پژوهش به دریافت­های تازه­ای از معنی و مفهوم سخن سعدی در بوستان و گلستان می­رسند.

-ضرورت­های خاص: بررسی دانش معانی در بوستان و گلستان، میزان درک و دریافت اهل فن را از کلام بلیغ استاد سخن، سعدی شیرازی، بالا برده و فهم معانی آن را آسان می­کند و این کار در محقّق کردن این امر یک ضرورت است.

1-6.پیشینه ی تحقیق

علم معانی در اصل به آیین سخنرانی و خطا به مربوط  است . ارسطو  کتابی مستقل در این  فن نگاشت و در آن از صنایعی بحث کرد که باعث مؤثر شدن کلام می­شد. به طور کلی اساس بلاغت در شرق و غرب دو کتاب وی «بوطیقا»  و «رطوریقا» است.

نخستین واضع علم معانی در ادبیات عرب، عبدالقاهر جرجانی صاحب کتاب «دلائل الاعجاز فی علم المعانی» است. آثار و منابع مهم دانش معانی به دو گروه دسته اول و دسته دوم تقسیم می­شوند. از آثار دسته اول در زبان عربی می­توان به «الصناعتین» ابوهلال عسکری «اعجاز القرآن» ابوبکر بن الطیف الباقلانی «البیان و التبیین» جاحظ بصری «تأویل مشکل القرآن» ابن قتیبه و ... و در زبان فارسی به کتاب «ترجمان البلاغه» از محمد بن عمر رادویانی«حدائق السّحر فی دقایق الشّعر» از رشید الدین و طواط و «المعجم فی معاییر اشعار العجم» از شمس قیس رازی اشاره کرد.ازآثار دسته دوم که حاصل تلاش وتحقیقات محقّقان معاصر است می­توان «معانی و بیان» جلال الدّین همایی، «معانی» سیروس شمیسا ، غلام حسین آهنی، میرجلالدّین کزّازی، جلیل تجلیل، کامل احمد نژاد«، زیبایی شناسی قرآن» و«معنا شناسی ومعانی در زبان وادبیات فارسی»از محمود فضیلت«اصول علم بلاغت در زبان فارسی» از غلامحسین رضانژاد «آیین بلاغت» از احمدامین شیرازی «معالم البلاغه» از محمد خلیل رجایی و... را نام برد.

1-7.روش کار

این پژوهش به شیوه­ی توصیفی و تحلیلی بر پایه­ی منابع کتابخانه­ای انجام گرفته است. در آغاز کار، کتب مختلف بلاغی جهت آشنایی با دانش معانی مطالعه گردید، سپس نمونه­هایی از مباحث این علم در بوستان، شرح غلام حسین یوسفی ، چاپ خوارزمی، 1375  و گلستان با همان مشخصات در 1377.   استخراج و تنظیم و تدوین شد.

ارجاعات این پایان نامه به روش پاورقی می­باشد. مطالب استناد شده از کتب گوناگون در این زمینه به ترتیب نام خانوادگی نویسنده ، سال انتشار و صفحه­ی مطالب استفاده شده از کتاب ها و آثار بلاغی، ارجاع داده شده است؛ شاهد مثال تعاریف و توصیف ها تا پنج مورد در متن رساله آمده است و سایر موارد و نمونه­ها برای مطالعه و آگاهی بیشتر خوانندگان در پاورقی ذکر شده است و «عدد» داخل کمانک در پایین ابیات و مقابل عبارت ها، شماره­ی صفحه می باشد.

                             فصل دوم

اسناد،احوال مسندالیه ومسند

فصل دوم: اسناد، احوال مسندالیه ومسند

2-1. بخش اول: اسناد  

کلامی است که در آن حکمی را به (اثبات یا نفی) برای چیزی در خارج صادر می­کنند که احتمال صدق یا کذب داشته باشد.جمله­ی خبری از دو بخش نهاد و گزاره تشکیل می­شود؛ نهاد آن قسمت از جمله است که درباره­ی آن خبر می­دهیم و گزاره خبری است در مورد نهاد. در جمله­ی «سعدی کتاب بوستان را نوشته است» سعدی نهاد (مسندالیه) و «کتاب بوستان را نوشته است» گزاره (مسند) است. ربط بین نهاد و گزاره را اسناد گویند؛ چنانچه در تعریف آن آمده است :«مسند و مسندالیه پیوندی را می­جویند که بین آن دو، ارتباط برقرار کند. این پیوند و نسبت دادن را اسناد می­گویند»[5]

همانطور که گفته شد در جملات خبری، احتمال صدق و کذب وجود دارد. در این مورد نظرات مختلفی موجود است که در این رساله به تعریفی که رایج و مشهورتر است ، اشاره می­شود :

صدق خبر: موافقت آن است با واقع[6]. چنان که می­گوییم: سعدی کتاب زیبای گلستان را نوشته است و کذب خبر: عدم موافقت آن است با واقع [7]چنان که می­گوییم : سعدی کتاب حماسی شاهنامه را سرود.

الف) اسناد مجازی وحقیقی

اسناد یا حقیقی است یا مجازی: اسناد حقیقی، نسبت دادن فعل است به فاعل حقیقی که به آن حقیقت عقلی نیز می­گویند؛ مثلاً اگر ما «دیدن» را به انسان نسبت دهیم، «دیدن» را که خاص انسان است به او که فاعل حقیقی آن است، نسبت داده­ایم و این یک اسناد حقیقی است ؛ امّا اسناد مجازی نسبت دادن فعل است به فاعل غیر حقیقی که به  آن مجاز عقلی نیز می­گویند[8]. مثلاً اگر ما «خندیدن» را به «گل» نسبت دهیــم ، اســنادی

مجازی است؛ چرا که عقل و عرف آن را باور ندارد. برای توضیح بیشتردر اینجا به نمونه هایی از سناد مجازی و حقیقی پرداخته می­شود:

نمونه هایی از اسناد مجازی

چنانکه گفته شد، اسناد مجازی نسبت دادن فعل است به فاعل غیر حقیقی که مجاز عقلی نیز نامیده می­شود؛ مثلاً  سعدی در بیت زیر «قلم» را جانداری فرض کرده و حالات انسانی را به او نسبت داده است؛ چنانکه می‌تواند اسرار را پنهان کند و سخن نگوید:

                     قلم سـرّ سلطان چــه نیکـو نهفت            کــه تا کارد بـر سر نبودش نگفت

                                                                                   (بوستان، ص155)

یا در عبارت زیر «فکر» را عروسی دانسته که به خاطر نازیبایش سرش را بلند نمی‌کند و دیده برنمی‌دارد:

« دیگر، عروس فکر من از بی‌جمالی سر برنگیرد و دیدة  یأس از پشت پای خجالت برندارد.»(گلستان، ص 55)

دراین ابیات «مشک، قدح، ابر، هوی و هوس و عقل» جاندار فرض شده‌اند و اسناد مجازی ، میان مسندالیه و مسند برقرار است .

شـکم تـا به نـافش دریدند مَشـک            قدح را بر او چشم خونی پر اشـک

                                                                                  (بوستان، ص 122)

                  خبر شدبه مَدْیَن پس ازروزبیست              که ابـــر سیه دل بر ایشان گریست

                                                                                     (همان ،ص 135)

                  هـوی و هـوس را نـــماند ســتیز                     چــو بینند ســر پنجة  عقــــل تیز

                                                                                      (همان ، ص 153)

نمونه هایی از اسناد حقیقی

همانطور که گفته شد،در اسناد حقیقی آنچه که به مسندالیه نسبت داده می‌شود ، حقیقی و مطابق اعتقاد ماست؛ مثلاً در بیت زیر «میوه دادن در بهار» و «بی‌برگ ماندن در زمستان» به درخت نسبت داده شده که اسناد حقیقی است و مطابق اعتقاد ما می­باشد :

 درخـت انـــدر بـهاران برفشانـد                      زمستان لاجرم، بی‌بـــرگ مـــــاند

                                                                                      (گلستان، ص 157)

دراین ابیات نیز آنچه که به مسندالیه نسبت داده شده، حقیقی است:

کسی روز محشر نـگــردد خجـل              کــه شـبها به درگــه بـرد سوز دل

                                                                                    (بوستان، ص 194)

به حالی شـوی باز در قعـر گـــور            کـه نتوانی از خــویشتن دفع مــور

                                                                                         (همان ، ص 172)

پس آن راکه شخصم ز خاک آفرید               بـه قدرت در او جان پاک آفـــرید

                                                                                   (بوستان ، ص 111)

 « هر نفسی که فرو می‌رود مُمّد حیات است و چون برمی‌آید مفرّح ذات.» (گلستان، ص 49)

ب) اغراض ثانوی خبر

مقاصد و اغراض خبر، یکی فایده و دیگری لازم فایده­ی خبر است. زمانی که به مخاطب یا شنونده خبری داده ­شود که از آن بی­اطلاع باشد،فایده­ی خبر می­گویند؛ ولی اگر مخاطب  از خبر آگاهی داشته باشد، هدف گوینده، دادن خبر تازه به شنونده نیست ، بلکه غرض او از خبر یکی از لوازم حکم است که به آن لازم فایده­ی خبر می­گویند.[9]

یعنی گاه جملات خبری از قصد اولیّه و اصلی خود (دادن پیام به مخاطب) خارج شده و برای اغراض دیگری به کار می­روند که به آن، معانی ثانوی می­گویند[10].

اینک مهم ترین معانی ثانوی جملات خبری با بیان شواهدی از گلستان و بوستان ذکر می­شود:

1.اظهار حسرت و اندوه

گاهی شاعر یا سخنگو، از آن جهت خبری می­دهد که تأثّر و اندوه خود را در مورد امری، باز نماید؛ مثلاً سعدی در بیت زیر از گذشت بی‌وقفه‌ی عمر تأسف می‌خورد:

هــر دم از عمــر می‌رود نفسی              چـو نـگه می‌کنم نـــماند بسی

                                                                                           (همان،ص52)

یا این بیت که بیانگر حسرت سعدی از گذشت بیهوده­ی دوران جوانی است:

                     مـن ایـن روز را قـدر نشناختم              بدانستم اکــنون کـه در بـاختم

                                                                                  (بوستان، ص 184)

همچنین در این بیت از اینکه عمر رفته باز نمی‌گردد ، اظهار تأسف می‌کند:

 امید بسته برآمد ولی چه فایده زانک          امید نیست که عمر گذشته بازآید

                                                                                             (گلستان، ص 66)

بیت زیر نیز بیانگر تأسف از گذشت بیهوده­ی عمر است:

چه خوش گفت باکودک آمـوزگار             که کاری نکردیم و شد روزگــار

                                                                                   (بوستان، ص 184)

و بیت زیر بیانگر اظهار اندوه از  فرا رسیدن دوران پیری است:

نـزیبد مــرا با جــوانــان چمید               که بر عــارضم صبح پیری دمـید

                                                                                             (همان ، ص183) [11]

2. توبیخ و ملامت

در این‌جا خود خبر، قابل اثبات و نفی است؛ امّا مراد گوینده، به مقتضای حال مخاطب، خبر نیست، بلکه انشاء است؛ یعنی لازمی از لوازم خبر را در نظر دارد که توبیخ و ملامت است، مانند بیت زیر که در سرزنش عالم بی­عمل است:

عــلم چندان که بیشتر خــوانی                چون عــمل در تو نیست نادانی

                                                                                 ( گلستان، ص 170)

و این بیت که در نکوهش انسانی است که به دنبال خواهش­های نفسانی می­باشد :

                   غبار هـوی چـشم عقلت بدوخت             سموم هوس کشت عمرت بسوخت

                                                                                    (بوستان، ص 187)

این بیت بیانگر نکوهش انسان‌هایی است  که عمر خود را در به دست آوردن مادّیات پایمال کرده‌اند:

                   تـو غـافل دراندیشة  ســودمـال                       کــــه سرمایة عـــمر شد پایمــال

                                                                                             (همان ، ص187)

این بیت نیز در سرزنش افراد پیری است که به دنبال خواهش­های نفسانی هستند:

IslamicAzadUniversity

KermanshahBranch

Thesis submitted for the degree

of Master art in "M.A"

Administrative Persian language and literature

Subject

studing rhetoric knowledge  at sadi’s  Golestan and Boostan

Supervisor

Khalil Biygzade  Ph.D

Advisor

 Elyas Nooraei Ph.D

By

Rohangiz Fazeli

Summer