واژه های دخیل فارسی در روسی

واژه هایدخیلفارسیدر روسی

مقدمه

 زبان‏های ایرانی و اسلاوی عضوِ خانواده زبان‏های هندو اروپایی و دارای وجوه اشتراک و همانندی‏های ساختاری و واژگانی‏اند. با این همه، درباره ماهیت و خاستگاه مشترک این دو گروهِ زبانی نظریه واحدی وجود ندارد. به نظر تروباچِف )Trubachev 1992, II, p. 23) ، برخورد ایرانیان و اسلاوها به نیمه نخست هزاره اول قبل از میلاد بازمی‏گردد. قوم اسلاو، در برخورد با سکاها و احتمالاً هند و آریائی‏ها در منطقه دانوب، عناصری از اقوام ایرانی را به عاریت گرفت )Trubachev 1983, pp. 249-250) که از جمله آنها می‏توان به زبان اشاره کرد. واژه‏های مشترک زبان‏ها حاکی از واقعیات گوناگون‏اند؛ از جمله خویشاوندی یا اشتراک در کهن‏الگوها، اشتراک در وضع، مشابهت الگویی از ریشه‏ای واحد و با عناصر ساختاری واحد، وام‏گیریِ مستقیم یا از طریق زبان واسط. ضمناً شباهت صوری واژه‏ها همواره دالّ بر هم‏ریشه بودن آنها نیست و چه بسا تصادفی باشد.

 در تعامل زبان‏های خویشاوند در دوران کهن، احتمال دارد، علاوه بر وام‏گیری واژگانی، واژه بومی، تحت تأثیر زبان دیگر، تغییر شکل آوایی یا معنایی پیدا کرده باشد. از این رو، در بررسی واژه‏های مشترکِ دو یا چند زبان، پژوهشگران برداشت‏های متفاوتی دارند. گاه واژگان مشترک را واژه‏های بومی خویشاوند و بازمانده میراث کهن یا واژه‏های قرضی از خاستگاه‏های گوناگون، که مستقیماً یا به واسطه وارد زبان شده‏اند، تلقی می‏کنند. بی‏گمان تحلیل ریشه‏شناختی هر جفت از واژه‏های مشابه در دو زبان، به..

منظور تشخیص سمت، زمان و مکانِ وام‏گیری، به بررسی دلایل پیش و پس از وام‏گیری و نیز بررسی تاریخ واقعی اقوام و تحلیل زمینه‏های فرهنگِ قومی نیاز دارد.

 در مقاله حاضر، به بررسی واژه‏هایی پرداخته شده که از فارسی وارد زبان روسی شده‏اند و در فرهنگ‏های معاصر روسی آمده‏اند. بسیاری از واژه‏های فارسی دخیل در روسی که در فرهنگ‏های کهن روسی و نیز فرهنگ ریشه‏شناختیِ فاسمِر(1) ضبط شده امّا امروزه متداول نیست در این بررسی مطرح نشده‏اند(2). رده‏بندی این واژه‏ها، از جمله به اعتبار تاریخی و موضوعی، نیاز به بررسی جامع‏تری دارد. اِدِلمان )Edelman 2002, p. 179 ff.) به راه‏های نفوذ واژه‏ها از زبان‏های ایرانی به زبان روسی اشاره کرده است. به نظر او، برخی از این واژه‏ها در قرون میانه، بعضاً از طریق زبان واسط، وارد زبان روسی شده و به ادبیات عامیانه آن نفوذ کرده‏اند. این واژه‏ها متعاقباً، بر اثر ترجمه آثار فارسی مانند هزار و یک شب، از طریق حکایت‏های ایرانی و آثار نویسندگان فارسی‏زبان به زبانِ ادبیِ روسی نیز راه یافته‏اند (Edelman 2002, p. 179 ؛ در این باره، نیز á Toporov 1969, 1978 ). بسیاری از اصطلاحات تجاریِ فارسی مانند واحدهای پول، اوزان و واحدهای اندازه‏گیری نیز، بر اثر مراوده‏های تجاری، که یکی از مناطقِ عمده آن کناره‏های دریای خزر بوده، وارد زبان روسی شده است. )Edelman, Ibid á(

 درباره وام‏واژه‏های ایرانی در زبان روسی، تا کنون، تحقیق مستقل و جامعی به زبان فارسی صورت نگرفته؛ امّا، در بسیاری از آثار خاورشناسان و زبان‏شناسان روسی، هر چند به طور پراکنده، به بسیاری از آنها اشاره شده است. گردآوری این اشارات پراکنده، که متضمّن ریشه‏شناسی این واژه‏هاست، و نیز استخراج واژه‏های دخیل از فرهنگ‏ها کاری بسیاری دشوار است. در این مقاله تلاش شده است، بر اساس برخی فرهنگ‏های روسی، مانند فرهنگ ریشه‏شناختیِ فاسمِر و مآخذ دیگر، شرح ِ مختصری درباره گزیده‏ای از لغات دخیل ارائه شود. فرهنگ ریشه‏شناختی زبان روسیِ فاسمِر، به زبان آلمانی، در هایدِلبِرگ (1950-1958) منتشر شد. سپس تروباچف، در سال‏های

_______________________________

1) M. Fasmer

 2 ) چند نمونه، از این واژه‏ها هستند: DBDd (babr) «جاگوار، نوعی یوزپلنگ»، Ddz^Lp (brinets) «برنج، (فقط در روسی کهن)» نیز bdz^r (princh) «برنج»؛ J`dTB (doria) «دریا»؛ rBdF`JBd (charvodar) «چاروادار».
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 152)

 1964-1973، فرهنگ فاسمِر را تکمیل و در چهار جلد به زبان روسی ترجمه کرد. وی به ترجمه آن اکتفا نکرد بلکه کوشید تا کاستی‏ها و خطاهای آن را نیز جبران و تصحیح کند و، با استفاده از منابع جدید، ریشه‏شناسی‏های تازه‏تری به دست دهد و، برای بسیاری از مدخل‏ها، تعریف مشروح‏تری عرضه کند. ویرایش چهارم این فرهنگ، حاوی حدود 4000 مدخل، در سال 2004 در چهار جلد منتشر شد. در این فرهنگ، برای ریشه‏شناسیِ بسیاری از واژه‏های دخیلِ فارسی، برابرهای کهن، مانند ایرانی باستان، فارسی باستان و فارسی میانه آمده و از آثار دانشمندانی مانند هُرن(3)، هوبْشمان(4)، لوکاچ(5)، و لیتمان(6) استفاده شده است.

 منبع دیگری که در این مقاله برای ریشه و خاستگاه واژه‏های روسی و معنی آنها، از آن، استفاده شده فرهنگ چهار جلدی روسی به روسی )SRYa( است که در 1981 منتشر شده است. در این فرهنگ، به واژه‏های دخیل از زبان‏های دیگر نیز اشاره شده؛ امّا، در بسیاری از موارد، منشأِ فارسیِ بسیاری از آنها ذکر نشده است. افزون بر این، برای مقابله معنایی و بسامد واژه در فرهنگ‏های معاصر نیز به واژه‏نامه‏های دیگری مانند فرهنگ روسی به انگیسی و انگلیسی به روسی آکسفورد، فرهنگ روسی به فارسی واسکانیان و فرهنگ واژه‏های خارجی در زبان روسی نیز مراجعه شده(7) و، در برابر هر مدخل، معنی رایج در زبان روسی آمده است.

 گروهی از واژه‏های روسی را، به رغم شباهت آنها با واژه‏های فارسی، نمی‏توان دخیل دانست؛ زیرا این واژه‏ها در زبان فارسی و نیز سایر زبان‏های ایرانی و اسلاوی حاصل تحول صورت کهن‏تری است و هر یک، به اقتضای تحولات آوائیِ خاص، به گونه‏ای در آمده است. از این جمله است واژه بغ در فارسی و D`H (bog) در روسی، که هر دو از ریشه مشترک *bheg- هندو اروپایی است. شمار این واژه‏ها بسیار است و در این مقاله به آنها اشاره‏ای نشده است. امّا اِدِلمان )Edelman 2002 á( ، به تازگی، درباره روابط تاریخیِ زبان‏های ایرانی و اسلاوی کتابی منتشر و، در آن، مشابهت‏های زبان‏های ایرانی و اسلاوی را بررسی کرده است. افزون بر این، او به مقایسه تطبیقیِ آوا شناسی، واج‏شناسی، صرف، نحو، و واژگان هر دو زبان که حاصل برخورد آنها در دوره‏های

_______________________________

 3) P. Horn

 4) H. Hübschmann

 5) K. Lokotsch

 6) E. Littmann

 7 ) برای مشخصات همه این فرهنگ‏ها á منابع.
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 153)

 مختلف بود، پرداخته است. در این اثر، درجه خویشاوندی زبان‏های ایرانی و اسلاوی نیز بررسی شده است. امّا، در فصلی از این کتاب مختصّ بررسی تطبیقی واژه‏های ایرانی و اسلاوی، به وام‏واژه‏های فارسی در زبان‏های اسلاوی اشاره‏ای نشده است.

 ضمناً واژه‏های فارسی دخیل در روسی را می‏توان، بر اساس آنچه در اینجا فهرست شده، به چند دسته تقسیم کرد:

 الف) واژه‏های فارسی که از طریق زبانِ واسط به روسی رفته‏اند، که خود به چند دسته زیر تقسیم می‏شوند:

 1. آنچه از طریق زبان‏های اروپایی وارد روسی شده است، مانند ×T`f× (kiosk) (قس کوشک)؛ hÀZ|bB^ (tyulpan) «گل لاله»؛ tBZ| (shal) «شال».

 2. واژه‏هایی که از طریق زبان‏های ترکی و نیز ترکی عثمانی وارد زبان روسی شده‏اند. با توجه به فرهنگ فاسمِر، بیشترین واژه‏های دخیل فارسی در روسی در این گروه جا می‏گیرند. درباره خاستگاه وام‏واژه‏ها و زبان‏های واسط، نظر فاسمِر را قطعی نباید دانست؛ زیرا او، در بسیاری از موارد، بدون اشاره به فارسی بودن واژه، آن را برگرفته از ترکی دانسته است؛ مانند واژه BdtT^ (arshin) «اَرَش» که فاسمِر آن را وام‏واژه‏ای ترکی می‏داند. اِدِلمان )Edelman 2002, p. 179) به این معنی اشاره و اظهارنظر کرده است که این واژه ایرانی از طریق زبان ترکی وارد روسی شده، و صورت آوائیِ آن، که حاصل تحوّل فارسی باستان arašni- از صورت پیش ایرانی *aratni- «آرنج» است، از نظر دور مانده است. افزون بر این، فاسمِر واژه‏های دیگری از فارسی را نیز برگرفته از ترکی دانسته است، مانند: BZzV ( ãÎ (aly «رنگ سرخ روشن»؛ BZzrB (alycha) «آلوچه»؛ DBDjtT (babushi) «پای‏پوش»؛ JLn×B^T^ (dekhkanin) «دهقان»؛ T^PTd (inzhir) «انجیر»؛ bBZBf (palas) «پلاس»؛ DjRB (buza) «بوزه (نوعی شراب)»؛ JLdFTv (dervish) «درویش».

 ب) واژه‏هایی که مستقیم از فارسی وارد زبان روسی شده‏اند. از میان واژه‏های فهرست‏شده در این مقاله، فاسمِر فقط واژه ×B^Bjf (kanaus) «قناویز» را بدون ذکر واسط قید کرده است. به نظر او، این واژه مستقیم از فارسی وارد زبان روسی شده است. در فرهنگ روسی به روسی )SRYa( ، شمار بیشتری از واژه‏های روسی که مستقیماً از
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 154)

 فارسی وارد زبان روسی شده‏اند درج شده است؛ مانند DBJ|È (badya) «بادیه»، DBthB^ (bashtan) «باغچه»، HÀdRB (gurza) «گرزه (نوعی افعی)». چنان که پیش از این یاد شد، به نظر فاسمِر فقط یک واژه مستقیماً وارد روسی شده است؛ امّا در این مورد نیز صورت تلفظی واژه نشان می‏دهد که احتمالاً این واژه مستقیماً از فارسی وارد روسی نشده است.

 از سوی دیگر، به نظر می‏رسد، درباره برخی از واژه‏های دخیل در زبان روسی، صحت این نظر که مستقیم از فارسی وام‏گیری شده باشد تا اندازه‏ای قابل تأمل باشد؛ زیرا مثلاً تلفظ واژه DBDjtT (babushi) نزدیک به تلفظ صورت ترکی آن است. در بسیاری از موارد نیز واژه‏هایی که در SRYa طریقِ نفوذشان مستقیم از فارسی دانسته شده در فرهنگ فاسمِر یا وارد نشده یا ورود آنها به زبان روسی از طریق زبان‏های واسط ذکر شده است. بدین سان، دو فرهنگِ یادشده، در موارد متعدد، چه از حیث درج خودِ واژه‏های دخیل و چه در باب راه ورود آنها، اختلاف دارند.

 از این رو، شناسایی و تحلیل دقیق واژه‏های دخیلِ فارسی در روسی نیاز به تحقیقات جامع‏تری دارد و این زمانی میسّر خواهد بود که فرهنگ‏های معتبرِ ریشه‏شناسی در هر دو زبان در دست باشد.

 فهرست شماری از واژه‏های دخیل از زبان فارسی به زبان روسی

 BDBR (abaz) «عباسی، سکه نقره در حدود 20 کوپک روسی که در قفقاز رایج بوده است»؛ برگرفته از عبّاسی «واحد پول رایج در دوران صفوی که به نام شاه عباس اول ضرب می‏شد». (Fasmer, 1:55 ؛ SRYa, 1:18 ؛ نیز á SIS, 7 ؛ Abaev, 3: 319).

 BZzV ( ãÎ (aly «رنگ سرخِ روشن». این واژه، که از قرن چهاردهم در متون روسی به کار رفته )Tsyganenko 1970, p. 20)، به نظر فاسمِر (1:73) برگرفته از زبان‏های ترکی است. قس ترکی، کریمه‏ای ـ تاتاری al «رنگِ گلی روشن»، تاتاری، قپچاقی، قزاقی، جغتایی، اویغوری al «سرخِ روشن». اصل این واژه برگرفته از فارسی آل «رنگِ سرخ» است که ظاهراً از طریق زبان‏های ترکی وارد روسی شده است. aÎl در نام خاصّ فارسی باستان
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 155)

 *aÎlagaunaÎ «سرخ گونه» آمده است Hinz 1975, p. 27) ؛ نیز á )Benveniste 1966, p. 70 ؛ فارسی میانه *aÎl-goÎnag تنها یک بار در متون فارسی میانه به کار رفته است )Nyberg 1974, p. 230) . آل در فرهنگ‏های فارسی (á لغت‏نامه دهخدا و فرهنگ سخن، ذیل آل) ضبط شده است.

 BZzrB (alycha) «آلوچه». فرهنگ‏های ریشه‏شناسیِ روسی این واژه را برگرفته از آذربایجانی alucÏa «نوعی آلویِ باغی» یا ترکیِ عثمانی دانسته‏اند. این واژه برگرفته از واژه فارسی آلوچه است. در زبان روسی، از همین واژه صفتِ BZzr`FzV ساخته شده است.

 B\DBd (ambar) «انبار». روسی کهن T\DBd ، `^DBd . به نظر فاسمِر (1:75) ، این واژه از ترکی، قپچاقی، کریمه‏ای ـ تاتاری، تاتاری (قس ambar ) و نیز آذری، آلتایی و قزاقی (قس anbar ) اخذ شده است. این واژه در آثارِ روسی از قرن شانزدهم به کار رفته است )Tsyganenko 1970, p. 20). انبار در زبان عربی نیز رایج و برگرفته از فارسی است. قس فارسی میانه hambaÎr (CPD, p. 40 ؛ نیز á Tsabolov 2001, p. 48 ؛ SRYa, 1:34 ). از همین واژه صفتِ B\DBd^zV «انباری» ساخته شده است.

 BdDjR (arbuz) «هندوانه». ظاهراً این واژه در حدود قرنِ پانزدهم، از طریقِ زبان‏های قپچاقی (قس xarbuz ) و ترکی، کریمه‏ای ـ تاتاریِ (قس karpuz ) وارد روسی شده است. این واژه‏ها برگرفته از فارسی خربزه هستند )Fasmer, 1:83, 84) . اشتقاق این واژه را از xar «خر» (حیوان) و فارسی میانه ãÎna cÏ buÎ «خیار» دانسته‏اند. آبایف افزوده است که جزءِ پیشینِ این واژه یعنی xar- ، در اینجا و در برخی دیگر از کلمات ممکن است به معنی «بزرگ» باشد )Abaev,4:141,142) . از همین واژه، صفت BdDjR^zV نیز ساخته شده است.

 BdtT^ (arshin) «واحد اندازه‏گیری طول در روسیه قدیم معادل 71 سانتی‏متر» )SRYa, 1:46) . این واژه از قرن چهاردهم وارد زبان روسی شده است و به نظر فاسمِر (1:92) ، برگرفته از زبان‏های ترکی (قس ترکی، تاتاری و قپچاقی aršyn ؛ جغتایی aršun ) است. این واژه برگرفته از فارسی اَرَش (واحدی برای اندازه‏گیری طول از سر انگشت دست تا آرنج) است و از طریق ترکی وارد زبان روسی شده است. (نیز á Edelman 2002, p. 179)

 DBDjtT (babushi) «پای‏پوش؛ نوعی کفش پشت‏باز» )SRYa, 1:54) . فاسمِر (3:195) این واژه را برگرفته از ترکی، کریمه‏ای ـ تاتاری paÎpucÏ و paÎpuš دانسته است. این واژه
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 156)

 برگرفته از پاپوش فارسی و مرکب است از paÎ «پا» (قس فارسی میانه paÎy ) و poš- ، بن مضارع از pošãÎdan «پوشیدن». به نظر علی‏اشرف صادقی این واژه از طریق ترکی عثمانی وارد زبان روسی شده است.

 DBJ|È (badya) «سطل چوبی یا فلزی که انتهای آن اندکی باریک است» )SRYa, 1:155) ؛ روسی کهن DBJTÈ . این واژه از سال 1499 در متون روسی به کار رفته و از طریقِ تاتاری badia ، badiä واردِ روسی شده است که، به نوبه خود، برگرفته از فارسی بادیه است. Fasmer, 1:144) ؛ نیز á )Tsyganenko 1970, p. 31

 DBRBd (bazar) «خرید و فروش، خرده‏فروشیِ خوار و بار در میدان یا مکانی خاص؛ بازارِ فصلی». در زبانِ محاوره، به معنی «گفت و گوی نامفهوم، سر و صدا» نیز به کار می‏رود )SRYa, 1:55) . فاسمِر (1:105, 106) ، علاوه بر معنی رایج این واژه، معنیِ «کارِ خیر، برگزاری تجمعاتی برای فروش کالا که عواید آن صرف امور خیریه شود» را نیز آورده است. به نظر او، معنای اخیر از طریق زبان فرانسه یا آلمانی وارد زبان روسی شده است. وام‏گیریِ این واژه ظاهراً بر اثر رواج داستان‏های هزار و یک‏شب بوده است. بازار در معنای رایجِ آن از قرنِ پانزدهم در زبان روسی به کار رفته )Tsyganenko 1970, p. 31) و از طریق زبان‏های ترکی (قس baÎzaÎr ؛ ترکی عثمانی، آلتایی و اویغوری (pazar) وارد روسی شده است. از این واژه فعل DBRBdThx «فروختن چیزی در بازار؛ اسراف کردن» و صفتِ DBRBd^zV«بازاری» در روسی رایج است.

 DB×ZBPB^ (baklazhan) «بادنجان» این واژه از قرن نوزدهم وارد فرهنگ‏های روسی شده است )Tsyganenko 1970, p. 31) . به نظر فاسمِر (1:110) ، این واژه از طریق ترکی (قس patlydzÏan ) و زبان‏های ترکی شرقی (قس patingän )، که خود برگرفته از عربی ـ فارسی است، وارد زبان روسی شده است.

 DB×tTt (bakshish) «پیشکش، رشوه؛ هدیه به مهمان؛ انعام» )SRYa, 1:56). این واژه برگرفته از فارسی ـ ترکی baxšyš است، قس ترکی bahšyš ، bahšiš «هدیه، صدقه، انعام» )Fasmer, 1:111) . صورتِ فارسی آن بخشش است. به نظر علی‏اشرف صادقی، با توجه به اینکه حرف x در زبان روسی وجود دارد، این واژه از طریق زبان‏های غربی وارد روسی
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 157)

 شده است که خودْ آن را از ترکی یا فارسی گرفته‏اند. واژه bakchich از سال 1850 وارد زبان فرانسه شده است.

 DBZBHB^ (balagan) «بنای موقت، معمولاً چوبی، برای تماشاچیان تئاتر در بازار و گردشگاه‏ها در اوایل قرن 18 تا اوایل قرن 20». کاربردِ این واژه در این معنا منسوخ و اکنون به معنی «غرفه (در بازار)» رایج است )SRYa, 1:57) . به نظر فاسمِر (1:112) ، این واژه، از طریقِ ترکی، (قس balaxanä ) از واژه فارسی بالاخانه، گرفته شده است. همین واژه از مسیرِ دیگری وارد زبانِ فرانسه (barbacane) و انگلیسی (barbican) شده است. به قول علی‏اشرف صادقی، فرهنگ‏ها منشأِ barbican را نامعلوم دانسته‏اند. از همین واژه، صفت DBZBHB^^zV «(مربوط به) نمایش ِ کمدی» اسم DBZBHB^vT× «1. شُوْ مَن، 2. دلقک، بذله‏گو» و فعل DBZBHB^Th| «دلقک‏بازی درآوردن» نیز ساخته شده است.

 DBfjd\B^ (basurman) «غیرمسیحی، مسلمان». این واژه در حدود سال 1184 از تاتاری و قزاقی musulman و ترکی müslim ، müslümän وارد زبان روسی شده است و آن به واژه قرقیزیِ busurman نزدیک است که برگرفته از همان مسلمان فارسی است )Fasmer, 1:132, 133) . کاربرد واژه basurman اکنون در زبان روسی منسوخ شده است )SRYa, 1:64) ؛ امّا اشتقاقاتی از آن مانند DBfjd\B^×B «زن مسلمان»، DBfjd\B^f×TV «مسلمانی» نیز ساخته شده است.

 DBnrB (bakhcha) «جالیز». این واژه از طریق ترکی (bagcÏä) ، برگرفته از واژه فارسی باغچه، وارد زبان روسی شده است )Fasmer, 1:11) . در فرهنگ‏های روسی از قرن هجدهم به بعد به این واژه اشاره شده است )Tsyganenko 1970, p. 37) . از این واژه، صفت و اسم‏هایی مانند DBnrLF`J (bakhchevod) «جالیزکار»، DBnrLF`JfhF` (bakhchevodctvo) «جالیزکاری»، DBnrLF`V (bakhchevoãÎ( «جالیزی» نیز ساخته شده است.

 DBthB^ (bashtan) «باغچه، جالیز» )SRYa, 1:66) . به نظر فاسمِر، این واژه از طریق زبان ترکی وارد زبان روسی شده است (1:139) . اصل آن بوستان فارسی است.

 DLfh (best) «بَست، جایی که مردم برای ایمن ماندن از تعرض یا دادخواهی به آن پناهنده می‏شوند» )RPS, 37) . این واژه از فارسی بستن گرفته شده است و، با آن، عباراتی
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 158)

 مانند DLfh F fBJh|fÈ (saditsya v best) «بست نشستن» و DLfhB TR Fzn`JTh| (vykhodit iz besta) «بست شکستن» در فرهنگ‏های روسی آمده است.

 DTdÀRB (biryuza) «فیروزه». این واژه از طریق piruzä و fãÎruÎza ترکی در سال 1509 وارد زبان روسی شده که برگرفته است از پیروزه، فیروزه فارسی. )Fasmer, 1:167)

 DjRB (buza) «نوعی شراب که از ارزن، گندم سیاه یا جو سازند و در کریمه و قفقاز متداول است» )SRYa, 1:12) . این واژه از طریق زبان‏های ترکی، قپچاقی و قزاقی (boza) و تاتی، جغتایی (buza) وارد زبانِ روسی شده است )Fasmer, 1:233) . در فارسی، صورت‏های بوزه، بوزا و بزا؛ عربی بوزه (این صورتِ عربی ظاهراً فقط در مصر رایج است) آمده است )Tsabolov 2001, p.209) . به نظر هنینگ، این واژه از زبان قرقیزی گرفته شده است )Henning 1965, p.245) ؛ امّا، به نظر دورفِر )Doerfer 1963-1975, p.338) این واژه منشأِ ترکی ندارد و باید ایرانی باشد. (درباره این واژه، áصادقی 1380، ص 234؛ نیز á برهان قاطع و فرهنگ فارسی معین، ذیل بوزه)

 DjZBh (bulat) «فولاد منقّش؛ شمشیر؛ تیغه فولادی» )SRYa, 1:123) . این واژه از طریق زبان‏های ترکی شمالی (bulat) ، قپچاقی (bolat) ، آذری (polat) وارد زبان روسی شده است 1:238) )Fasmer, . در روسی، از همین واژه، صفتِ DjZBh^zV «فولادین» ساخته شده است.

 HÀdRB (gurza) «گرزه، نوعی افعی» )SRYa, 1:35) . فارسی نو گرزه. (دراین‏باره á برهان قاطع و لغت‏نامه دهخدا، ذیل گرزه)

 JLdFTv (dervish) «درویش، فقیر». به نظر فاسمِر (1:500) ، صورتِ روسی معاصر این واژه احتمالاً برگرفته از آلمانی Derwisch یا فرانسه derviche است و صورتِ کهن‏تر آن، یعنی JLdDTv (derbish) ، از طریق زبان ترکی، کریمه‏ای ـ تاتاری därviš یا مستقیماً از فارسی (درویش) وارد زبان روسی شده است.

 JLn×B^T^ (dekhkanin) «دهقان» (در ازبکستان و تاجیکستان). در SRYa ، این واژه، برگرفته از زبان‏های ترکی، dihqan دانسته شده است. لغت روسی JLn×B^T^ وام‏واژه‏ای است که از زبان فارسی، مستقیماً یا شاید از طریقِ زبان‏های ترکی، وارد روسی شده است. از همین لغت، صفتِ JLn×B^f×TV «دهقانی» نیز در روسی ساخته شده است.
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 159)

 JTF (div) «در اسطوره‏های ایرانی، همان اهریمن» )SRYa, 397) . روسی کهن JTF| . فاسمِر (1:512) JTF (div) را «هدهد، پرنده پیام‏آور شومی و بدبختی» دانسته است. به نظر او، احتمالاً این واژه از طریق یکی از زبان‏های ترکی وارد زبان روسی شده است.

 JTFB^ (divan) «کاناپه». به نظر فاسمِر (1:512) ، این واژه در روسی، از نظر معنایی، بیشتر وام‏واژه‏ای غربی است تا برگرفته از اصل فارسی ـ ترکیِ divaÎn . این واژه، در معنای کنونی، در قرن هجدهم، از زبان فرانسه وارد روسی شده است. فرانسویان نیز آن را از اعراب، و اعراب نیز آن را از ایرانیان گرفته‏اند )Tsyganenko 1970, 129) . دیوان در زبان ترکی و فارسی به معنی «شورای دولتی؛ تالاری که این شورا در آن تشکیل می‏شود» بوده است. بعدها این نام را بر محلی نسبتاً مرتفع اطلاق کردند که برای نشستن شرکت‏کنندگان در این شورا اختصاص داشت. معنای کنونی واژه دیوان به معنی «کاناپه» در زبان روسی و نیز در بعضی زبان‏های دیگر از همین جاست. از همین واژه ترکیباتی مانند ×d`FBh JTFB^ «تخت‏خواب» JTFB^^BÈ «اتاق نشیمن» نیز در روسی ساخته شده است.

 JTFB^ (divan) 1. «شورای شخصیت‏های برجسته در حضور سلطان در ترکیه عثمانی» (á پیشین)؛ 2. «دیوانِ شعر». این واژه از فارسی گرفته شده است. )SRYa, 1:397)

 PBf\T^ (zhasmin) «یاسمین» )SRYa, 1:473) . این واژه نخست از طریق زبان فرانسه (jasmine) وارد زبان آلمانی (Jasmin) و سپس از طریق آلمانی وارد زبان روسی شده است. فاسمِر (2:36) ریشه این واژه را از عربی ـ فارسی jaÎsamãÎn دانسته است. اصل آن همان یاسمن/ یاسمین فارسی است (نیز á برهان قاطع). از این واژه، صفاتی مانند PBf\T^^zV «یاسمنی»، PBf\T^`FzV «یاسمن بو» در زبان روسی ساخته شده است.

 Rjd^B (zurna) «سورنا، ساز شرقی به شکل نی» )SRYa, 1:624) . این واژه از طریقِ ترکی (zurna)وارد زبان روسی شده است )Fasmer, 2: 108, 109) . در زبان روسی، اشتقاقاتی مانند Rjd^Tfh و Rjd^Br «سورنا زن» از آن ساخته شده است.

 TRj\djJ (izumrud) «زمرد». این واژه، که از سال 1462 به متون روسی راه یافته، از طریق ترکی عثمانی (zümrüt) وارد آن شده است. صورتِ ترکی آن برگرفته از عربی ـ فارسی زمرّد است. اصل این واژه یونانی agdoV sma¨ است )Fasmer, 2:123, 124) و آن
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 160)

 از طریق فارسی وارد زبان روسی شده است )SIS, p. 187) . یادآور می‏شود که به سرِ واژه‏های بیگانه دخیل در روسی که با صامت z آغاز می‏شوند، مصوّتِ i افزوده می‏شود (قس TR|ÈB^ ، پایین). از این واژه، صفت TRj\djJ^zV «زمردین، (سبز) زمردی» نیز ساخته شده است.

 TR|ÈB^ (izyan) «1. نقص، خرابی 2. خطا 3. زیان، ضرر» معنی (3) در زبانِ معاصرِ روسی منسوخ شده است )SRYa, 1:656) . این واژه، که در فرهنگ‏های روسی از قرن هجدهم به کار رفته، برگرفته از فارسی نو زیان است که از طریق زبان‏های ترکی، تاتاری وارد زبان روسی شده است. )Fasmer, 2: 124)

 T^PTd (inzhir) «انجیر». این واژه از ترکی، کریمه‏ای ـ تاتاری، تاتاری و قپچاقی inÖÏir ، anÖÏir گرفته شده است )Fasmer, 2, 133). امّا در SRYa (1:667) ، این واژه برگرفته از فارسی انجیر دانسته شده است. این واژه فارسی از طریق ترکی وارد زبان روسی شده است. در زبان روسی، صفت T^PTd^zV «انجیری» از آن ساخته شده است.

 ×B\l`dB /×B\lBdB (kamfora/kamfara) «کافور». فاسمِر (2:176) ، برخلافِ نظرِ میکلوشیچ (Mi. TEI., 2. 105) ، به تصریح می‏گوید که این واژه از زبان‏های ترکی گرفته نشده بلکه احتمالاً از طریق ایتالیائی (canfora) ، که برگرفته از کافور عربی یا kamÊpura- پراکریت است، وارد زبان روسی شده است و آن برگرفته از هندی باستان karpuÎras است. امّا، چنان که از ساختِ آوائیِ صورت روسی آن برمی‏آید، باید برگرفته از یونانی a a¨mjo باشد. )SRYa, 2:25)

 ×B^Bjf (kanaus) «پارچه ابریشمی با بافت محکم؛ پارچه ابریشمی ارزان‏قیمت». به نظر فاسمِر (2:178) این واژه برگرفته از فارسی قناویز «پارچه ابریشمی معمولاً به رنگِ سرخ» است. قس گرجی qanaozi ؛ آسی qanawy . )Abaev, 2:263)

 ×BdBFB^ (karavan) «کاروان» )SRYa, 2:31). این واژه از طریق زبان فرانسه (caravane) وارد زبان روسی شده و اصل آن واژه فارسی کاروان است که به بسیاری از زبان‏های اروپایی راه یافته است. از همین واژه، صفتِ ×BdBFB^^zV «کاروانی» نیز ساخته شده است.
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 161)

 ×BdBFB^-fBdBV (karavan-saraãÎ( «کاروانسرا». این واژه نیز از طریق زبان فرانسه (caravansérail) یا آلمانی (Karawanserai) وارد زبان روسی شده و برگرفته از کاروانسرای فارسی است. )Fasmer, 2:190)

 ×BlhB^ (kaftan) ، روسی کهن ×BFhB^| ، ×BlhB^| «لباس روی قدیمی و بلند مردانه» که برگرفته از واژه فارسی خفتان است )SRYa, 2:41) . صورتِ آوائیِ این واژه در زبانِ روسی نشان می‏دهد که آن از طریق زبان‏های ترکی وارد روسی شده است. همین واژه از طریق زبان عربی نیز وارد بعضی از زبان‏های اروپای غربی شده است. )Fasmer, 2:212)

 ×T`f× (kiosk) «کیوسک». به نظر فاسمِر (2:235) ، این واژه از طریق زبان‏های اروپایی (آلمانی Kiosk یا فرانسه kiosque ) وارد روسی شده نه از طریق زبان ترکی (köšk) . فاسمِر، با استناد به لیتمان )Littmann 1924, 111) ، منشأِ عربی ـ آرامی برای آن قایل است. امّا در SRYa (2:49)و SIS (p. 228) آمده است که این واژه در اصل فارسی است و از طریق زبان فرانسه وارد روسی شده است. به نظر آبایف (1:643) ، واژه کوشک از زبان ترکی و فارسی به زبان‏های اروپایی راه یافته و ریشه آن ایرانی میانه *gošak ، فارسی گوشه است. در روسی، از همین واژه اسم‏هایی مانند ×T`fNd «کیوسک‏دار (مرد)»؛ ×T`f×NdvB «کیوسک‏دار (زن)»، ساخته شده است.

 ×TfLh (kiset) «کیسه بنددارِ توتون و تنباکو». این واژه از کیسهی فارسی گرفته شده است )SRYa, 2:51) . به نظر فاسمِر (2:239) این واژه، با توجه به معنای آن، نمی‏تواند برگرفته از زبان فرانسه cassette «جعبه، صندوق» باشد. فاسمِر درباره ریشه آن اظهارنظر نکرده است. ظاهراً کیسهی فارسی مستقیماً یا از طریق زبان‏های ترکی وارد زبان روسی شده است. در SRYa (2:51) ، واژه ×TfB (kisa) «کیسه چرمی یا ماهوتی بنددار» نیز مدخل شده است. این واژه در زبان روسیِ معاصر منسوخ شده و آن را برگرفته از زبان‏های ترکی دانسته‏اند. فاسمِر نیز آن را برگرفته از ترکی عثمانی، کریمه‏ای ـ تاتاری käsä ؛ تاتاری ـ قزاقی kisä و از منشأِ عربی kãÎs دانسته است. امّا، همان‏گونه که پیش از این گفته شد، کیسهی فارسی از طریق زبان‏های ترکی به زبان روسی راه یافته است. )Abaev, 1:613)

 ×Tt\Tt (kišmiš) «نوعی انگور ریز، شیرین و بدون هسته؛ کشمش». برخلافِ نظر
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 162)

 فاسمِر (2:243) ، که این واژه را برگرفته از ترکی عثمانی، تاتاری، جغتایی kišmis¨ می‏داند، در SRYa (4:53) آمده که آن برگرفته از فارسی کشمش است.

 ZBZ (lal) «نامی که در گذشته بر سنگ سرخِ گرانقیمتی اطلاق می‏شد». اکنون در روسی آن را tbT^LZ (shpinel) می‏نامند. این واژه را برگرفته از لال «سرخ» فارسی دانسته‏اند )SRYa, 2:162) . فاسمِر (3:453) آن را همان لعل دانسته و بر آن است که از ترکی، کریمه‏ای ـ تاتاری، قپچاقی lal وارد زبان روسی شده است. در فرهنگ‏های فارسی از آن معنی «رنگِ سرخ» نیز اراده کرده‏اند. به معنیِ «گوهری» نیز آمده که، به عربی، آن را لعل گویند (برهان قاطع، ذیل لال). از همین واژه، صفت ZBZ`FzV «لعلی» نیز ساخته شده است.

 \BH (mag) «مغ، روحانی که در شرق باستان مناسک دینی را اجرا و پیشگویی نیز می‏کرده است؛ شخصی که دارای قدرت جادوگری است». در SRYa (2:213) آمده که این واژه برگرفته از یونانی ma¨goV است. به نظر فاسمِر (2:554) ، این واژه از متونِ مکتوب اخذ شده و احتمالاً این واژه ایرانی از طریق آلمانی Magie ، Magus وارد زبان روسی شده است.

 \Bh (mat) ، این واژه در SRYa (2:23) افزون بر ترکیب shakhmat ، مستقلاً نیز مدخل گشته و برگرفته از فارسی šaÎhmaÎt دانسته شده و دو معنی برای آن ذکر شده است: «موقعیتِ باخت در بازی شطرنج؛ مات و مبهوت شدن، نابودی (مرگ) و وضعیت چاره‏ناپذیر» با توجه به شواهد موجود، احتمالاً این واژه از طریق زبان فارسی وارد برخی از زبان‏های اروپایی از جمله روسی شده است.

 \TdRB (mirza) «لقب اعضای مجلس (پارلمان) در برخی کشورهای شرقی؛ عنوانِ محترمانه کارمندان عالی‏رتبه و معلمان در برخی از کشورهای شرقی؛ منشی و نویسنده». این واژه از فارسی میرزا گرفته شده است. )SRYa, 1:275)

 \Th×BZ| (mitkal) «پارچه پنبه‏ای با بافت محکم». برگرفته از فارسی متقال )SRYa, 2:278) . این واژه از طریقِ جغتایی (mutkal) وارد زبان روسی شده است (Fasmer, 2:629 ؛ SIS, 317 ). از همین واژه، صفاتی مانند \Th×BZLFzV «ساخته‏شده از متقال» و \Th×BZ|^zV«متقالی» ساخته شده است. این واژه به صورت مثقالی نیز در فرهنگ‏های فارسی (فرهنگ فارسی معین، ذیل متقال و مثقالی) ضبط شده است.
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 163)

 \TtL^| (mishen) «صفحه هدف در تیراندازی؛ هدف، نشانه» در گذشته به معنی «مُهر، اثر؛ صفحه گرامافون» نیز به کار می‏رفته است. فاسمِر (2:630) ، بدون اشاره به اصل فارسی این واژه، آن را برگرفته از ترکی (ترکی عثمانی nišan ) دانسته که در قرن چهاردهم میلادی وارد زبان روسی شده است. امّا، در بعضی از فرهنگ‏های روسی از جمله SRYa (2:278) ، به درستی، آن را برگرفته از نشان فارسی دانسته‏اند. از همین واژه صفت \TtL^^zV نیز ساخته شده است.

 \jf×jf (muskus) «مُشک، ماده معطر که از غده برخی از حیوانات به دست می‏آید و نیز در ریشه یا تخمِ برخی از گیاهان موجود است». به نظر فاسمِر (3:16) ، این واژه از طریقِ یونانی mo¨scoV یا لاتینی muscus وارد زبان روسی شده است که، به نوبه خود، برگرفته از فارسی مشک است؛ از آن، صفتِ \jf×jf^zV نیز ساخته شده است.

 \jfjZ|\B^T^ (musulmanin) «مسلمان». ساخت این واژه نشان می‏دهد که آن از طریق فارسی یا زبان‏های ترکیِ رایج در آسیای میانه وارد روسی شده است (Fasmer, 3:17 ؛ SRYa, 313 ؛ SIS, 326 ). از همین واژه، صفت و اسم‏هایی مانند \jfjZ|\B^×fTV ، \jfjZ|\B^fhF` «مسلمانی» و \jfjZ|\B^f×B «زن مسلمان» ساخته شده است.

 ^B\BR (namaz) «نماز». این واژه ظاهراً یا از طریق زبان ترکی، کریمه‏ای ـ تاتاری، اویغوری و قزاقی namaÎz یا مستقیماً از طریق فارسی نو (نماز) وارد زبان روسی شده است. SRYa, 2:370) ؛ )Fasmer, 3:41

 ^BdHTZL (nargile) «نارگیله، وسیله‏ای برای استعمال دخانیات نزد مردم مشرق‏زمین مشابه قلیان». این واژه برگرفته از فارسی نارگیله است )SRYa, 2:387) . وجه تسمیه آن ظاهراً آن است که به شکل نارگیل یا از خود نارگیل ساخته شده است.

 ^Llh| (neft) «نفت». این واژه از طریق ترکی neft ، که خود از فارسی گرفته شده، وارد زبان روسی شده است )Fasmer, 3:70) . از همین واژه، ترکیب‏هایی مانند ^LlhLJ`DzFBÀvTV (neftedobyvaushchiãÎ( «استخراج نفت»، ^LlhL^BZTF^`V (neftenalivnoãÎ( «نفت‏کش» و چندین ترکیب و صفت و اسم دیگر ساخته شده است.
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 164)

 `dB^PLFzV (oranzhevyãÎ( «نارنجی». این واژه از طریق فرانسه orange «پرتقال» وارد زبان روسی شده است )SRYa, 2:636) . اصل این واژه نارنگ فارسی (معرّبِ آن نارنج) است. از نیمه دوم قرن نوزدهم در فرهنگ‏های روسی به این واژه اشاره شده است. فاسمِر (3:148) آن را واژه‏ای فارسی ـ عربی می‏داند که ریشه‏اش را باید در هندی naÎraègas «درخت پرتقال» جست.

 bBJTtBn (padishakh) «پادشاه». این واژه صورت روسی پادشاه فارسی است.

 bBZBf (palas) «نوعی قالی، جاجیم». در SRYa (3:12) آمده که این واژه از پلاس فارسی گرفته شده است. آبایف (2:239) نیز آن را برگرفته از فارسی (پلاس) می‏داند. این واژه در زبان‏های ترکی به صورت palas به کار رفته است. )Abaev, Ibid)

 bBdrB (parcha) در زبان روسی با تخصیص معنایی، «پارچه ابریشمیِ زربافت». به نظر فاسمِر (3:210) این واژه از تاتاری parcÏa گرفته شده و ظاهراً از زبان‏های ترکی کهن است. واژه قرقیزی barcÏa نیز از همین ریشه است در SRYa (3:28) آمده که این واژه برگرفته از فارسی (پارچه) است.

 bLdT (peri) «پری؛ در باورهای کهن مردم ایران، پری ساحره‏ای به هیئت زنی زیبا و بالدار است که مردم را در برابر ارواح شرور حفظ می‏کند» )SRYa, 3:109) . فرهنگ‏های روسی این واژه را برگرفته از فارسی پری دانسته‏اند. به نظر صادقی، این واژه مسلماً از طریق ترکیِ عثمانی وارد روسی شده است، چون در آن زبان نیز peri تلفظ می‏شود.

 bLd×BZ| (perkal) «نوعی پارچه پنبه‏ای، پرگال». این واژه از طریق زبان فرانسه (percale) یا اسپانیائی (percal) وارد زبان روسی شده است و اصل آن واژه فارسی پرگاره است که «نوعی پارچه متقال» را گویند )Fasmer, 3:242) . در بعضی از فرهنگ‏های فارسی، از جمله برهان قاطع، پرگاله «پارچه‏ای ریسمانی است مانند مثقالی» ضبط شده است.

 bLdfT× (persik) «هلو». در SRYa (3:111) آمده است که این واژه برگرفته از یونانی است. فاسمِر (3:234) احتمال می‏دهد که این واژه از طریق آلمانی میانه سفلی (Persik) نیز لاتینی malum persicum «سیب فارسی» وارد زبان روسی شده است. این واژه از
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 165)

 نیمه دوم قرن هجدهم وارد فرهنگ‏های زبان روسی شده است. یونانی آن (persikos( حاکی از آن است که این میوه از سرزمین پارس به دیگر کشورها رفته است.

 bTBZB (piala) «فنجان کوچک و بدون دسته که در آسیای مرکزی برای نوشیدن چای از آن استفاده می‏شود». در SRYa (3:120) ، به درستی، این واژه برگرفته از فارسی دانسته شده است.

 bTPB\B (pizhama) «پیژامه، لباس ِ خواب». در SRYa (3:120) ، آن را برگرفته از واژه انگلیسیِ pyjamas دانسته است. امّا به نظر فاسمِر (3:259) این واژه از طریق Pyjama آلمانی یا صورتِ مشابه انگلیسی آن وارد زبان روسی شده که به نوبه خود برگرفته از هندی p¨aÏejaÎma (صورت فارسی: پای‏جامه) است.

 bZ`F (plov) «پلو، غذای شرقی از برنج پخته با روغن و ادویه». SRYa (3:142) آن را برگرفته از فارسی (پلو) دانسته است. پلو به صورتِbTZBF pilav نیز در فرهنگ‏های روسی مدخل شده است، که این صورت، به نظر فاسمِر (3:261) ، ظاهراً از طریق ترکی (pilav)وارد زبان روسی شده است. فاسمِر صورت‏های pilov و plov را گویشی دانسته است. اصل این واژه هندی است. )Mayrhofer, 2:314)

 dLFL^| (reven) «ریوند، راوند؛ دارویی که از این گیاه تولید می‏شود». این واژه، نخستین‏بار، در سال 1489 م در متون روسی وارد شده است. SRYa (3:691) آن را برگرفته از فارسی راوند دانسته است. به نظر فاسمِر (3:454, 455) ، این واژه از طریق ترکی rävänd ، که به نوبه خود برگرفته از فارسی راوند است، وارد زبان روسی شده است. در برهان قاطع، ذیل راوند به واژه ریوند به معنی دوایی مشهور و معروف اشاره شده است.

 d`×Td`F×B (rokirovka) «رخ، قلعه». در SRYa (3:728) ، این واژه برگرفته از فارسی رخ دانسته شده است. فاسمِر (3:497) درباره صورت فعلیِ این واژه d`×Td`FBh| «به قلعه رفتن» اظهارنظر کرده که اصل آن فارسی (رخ) است و از طریق زبان آلمانی rockieren یا مستقیماً از زبانِ فرانسه roquer:roc وارد زبان روسی شده است.

 fBDRB (sabza) «نوعی کشمش». در SRYa (4:11) ، این واژه برگرفته از زبان فارسی دانسته
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 166)

 شده است. فاسمِر (3:541) نیز، به پیروی از سابالِوسکی خاستگاه این واژه را شرقی دانسته و آن را با لغتِ فارسی ـ ترکی säbz «سبز» مقایسه کرده است. در فرهنگ‏های فارسی، سبزه نوعی کشمش سبز تعریف شده است. به نظر صادقی، این واژه از طریق ترکیِ آذربایجانی وارد زبان روسی شده است.

 fB\tTh (samshit) «شمشاد». به نظر آبایف (3:100) ، این واژه برگرفته از شمشاد فارسی است. از این واژه، صفت fB\tTh`FzV نیز ساخته شده است.

 fBdBV (saraãÎ( «انبار، انبارِ علوفه؛ خانه و محل بزرگ امّا نامناسب». این واژه از قرن هفدهم در آثار زبان روسی راه یافته است )Tsyganenko 1970, p. 410) . به نظر فاسمِر (3:560) ، این واژه از طریق ترکی، قپچاقی، اویغوری، تاتاری ( sarai «خانه، کاخ») واردِ زبان روسی شده و اصل آن فارسی (سرای) است؛ از این واژه، صفت و اسم مانند fBdBV^zV و fBdBVrT× «سرای کوچک» نیز ساخته شده است.

 fBdBlB^ (sarafan) «سارافون، لباس ملی زنان روسی که پیراهنی بلند و بدون آستین است» )SRYa, 29) . این واژه از طریق زبان‏های ترکی وارد زبان روسی شده و اصلِ آن ظاهراً سراپای فارسی «لباس ِ فاخر» است )Fasmer, 3:561) . بعدها واژه سارافون «نوعی جامه زنانه» وارد زبان فارسی شد و، از این رو، فرهنگ‏های فارسی آن را برگرفته از روسی پنداشته‏اند. از این واژه صفت fBdBlB^^zV نیز ساخته شده است.

 fBl|ÈB^ yan) (saf «چرم، چرم بز». در SRYa (4:30) آمده است که این واژه بی‏واسطه از فارسی گرفته شده است. امّا، به نظر فاسمِر (3:566) ، آن از طریق زبان‏های ترکی (ترکی، بلغاری saxtijan ؛ کریمه‏ای ـ تاتاری، قپچاقی saktyjan ) واردِ زبان روسی شده است. واژه فارسی سختیان به برخی از زبان‏های اروپایی مانند آلمانی (Saffian) نیز راه یافته است. از این واژه، صفاتی مانند fBlÈ^^zV و fBlÈB^`FzV نیز ساخته شده است.

 fLdBZ| (seral) «کاخ؛ اندرونیِ سرای؛ حرم» )SRYa, 4:78) . صورتِ آوائیِ این واژه نشان می‏دهد که، هرچند اصل آن واژه فارسی سرای است، از مسیر دیگری یعنی فرانسه (sérail) وارد روسی شده است.
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 167)

 fLdBf×Td (seraskir) «در دوران عثمانی، فرمانده کلّ نظامی؛ بعدها وزیر جنگ». در SRYa (4:78) ، آمده که این واژه از طریق ترکی وارد زبان روسی شده است. امّا فاسمِر (3:603) فقط اشاره کرده که این واژه از ترکی serasker است. اصل این واژه (سرعسکر) مرکّب است از سر فارسی و عسکر عربی به معنی «لشکر، سپاه».

 fTbBV (sipaãÎ( The Oxford, 486) ؛ )SIS, 459 این واژه با تخصیص معنایی به سربازانِ بومی هند اطلاق می‏شد که در هند از قرن هجدهم در ارتش استعماری انگلیس خدمت می‏کردند. اصل آن از زبان فارسی (سپاهی) وارد زبان هندی شده و از آنجا به زبان‏های اروپایی از جمله روسی راه یافته است.

 fhB×B^ (stakan) «ظرف شیشه‏ای استوانه‏ای‏شکل بدون دسته مخصوص آشامیدن؛ نام قطعات مخصوصی که کاملاً استوانه‏ای‏شکل‏اند؛ بدنه موشک» )SRYa, 4:246) . این واژه از آغاز قرن هجدهم وارد فرهنگ‏های روسی شده است )Tsyganenko 1970, p. 449) . فاسمِر (3:743)اظهارنظر کرده است که این واژه در روسی کهن J`fh`×B^x بوده است. سابالِوسکی واژه کهن روسی را برگرفته از Jxf×B«تخته» دانسته است و فاسمِر (Ibid)آن را برگرفته از زبان‏های ترکی می‏داند: جغتایی tostakan «کاسه کوچک چوبی»، قزاقی tustagan «استکان»، ترکیِ عثمانی dost-kaÎni «قدحِ شراب». امّا، به نظر تروباچِف، واژه fhB×B^ ، روسیِ کهن J`fh`×B^|از ترکی به روسی راه یافته و برگرفته است از فارسی باستان *dastaka- «دستی (در این صورت ظرف` معنی می‏دهد)» از صورت فارسی باستان dasta- «دست (پنجه)».

 در فرهنگ‏های فارسی این واژه را وام‏واژه‏ای روسی دانسته‏اند. امّا، به نظر گیوناشویلی (1376، ص 291، 292)، واژه J`fh`×B^| (dostokan) ، که از اوایل قرن شانزدهم در منابع تاریخیِ روسی به کار رفته، در واقع، همان دوستگانی «نوشیدن شراب با دوستان؛ جام بزرگ شراب؛ شرابی که از روی دوستی در نوبت خود به دیگری می‏دادند» فارسی است که از راه زبان‏ها و گویش‏های ترکی وارد زبان روسی شده و سپس به صورت تحول‏یافته آوائیِ آن در قرون هجدهم و نوزدهم بار دیگر وارد زبان فارسی شده است. از این واژه، صفت fhB×B^^zV و اسم مصغّر fhB×B^r^× نیز ساخته شده است.
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 168)

 fjd|\B (surma) «آنتیموآن؛ سورمه». به نظر برخی از منابع روسی، این واژه از زبان فارسی گرفته شده است )SIS, 480; SRYa, 4:309) . امّا، به نظر فاسمِر (3:809) ، این واژه از ترکی عثمانی، کریمه‏ای ـ تاتاری sürmä و تاتاری sørmä از ریشه sür- «رنگ کردن» است. از این واژه، صورت‏های فعلی و صفتی fjd|\Th| «سرمه کشیدن»؛ fjd|\È^TfhzV «حاوی آنتیموآن»؛ fjd|\È^|V نیز ساخته شده است.

 gBR (taz) «ظرف پهن کم‏عمق ِ گرد فلزی» )SRYa, 4:330) . به نظر برخی از محققان روسی، این واژه از طریق ترکی، کریمه‏ای ـ تاتی tas وارد زبان روسی شده که برگرفته از عربی است (Fasmer, 4:10). امّا، به نظر آبایف (3:234) ، این واژه دو وجه اشتقاق دارد: از ایرانی باستان *tašta ، اوستایی tašta ، فارسی میانه tašt ؛ از زبان‏های ترکی taz ، عربی taÎs ، فارسی تاس.

 hBlhB (tafta) «پارچه کلفت ابریشمی یا نخی با حاشیه ظریف در عرض آن». این واژه از طریق ایتالیائی (taffeta) یا زبان فرانسه (taffetas) وارد زبان روسی شده؛ اصلِ آن برگرفته از واژه فارسی تافته است )Fasmer, 4:29; SRYa, 4:342) . از این واژه، صفت hBlhÈ^`V «تافته‏ای» نیز ساخته شده است.

 hBnhB (takhta) «نیمکت». این واژه برگرفته از تخت فارسی است )SRYa, 4:342) .

 hjh (tut) «توت، درختِ توت». این واژه از ترکی، آذری، تاتاری، جغتایی tut «درختِ توت» وارد زبانِ روسی شده است )Fasmer, 4:126, 127) . امّا آبایف (3:321) این واژه را از فارسی ـ ترکی tuÎt ، tuÎd دانسته است (درباره ریشه آرامی آن á برهان قاطع ذیل توت و نیز حاشیه آن). از این واژه، صفات و اسم‏هایی مانند hjh`FzV «از توت»، hjh`F^T× «(درختِ) توت، توت‏زار» نیز ساخته شده است.

 hÀZ|bB^ (tyulpan) «گل لاله». به نظر فاسمِر (4:136) ، برخی از صورت‏های این واژه در روسی از طریق زبان فرانسه tulipan و برخی دیگر احتمالاً از طریق آلمانی Tulipan یا ایتالیائی tulipno وارد زبان روسی شده است که برگرفته از فارسی ـ ترکی tülbend «عمامه» است؛ نزدیک به آن است واژه فارسی دولبند که در بعضی فرهنگ‏ها، از جمله لغت‏نامه دهخدا به معنی «دستار، عمامه؛ کمربند، شالِ کمر» ضبط شده است.
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 169)

 hÀdDB^ (tyurban) «عمامه، توربان». این واژه از طریق زبان فرانسه turban ، ترکی tülbend ، برگرفته از فارسی دولبند، وارد زبان روسی شده است. )Fasmer, 4:136). نیز á hÀZ|bB^ .

 lLdR| (ferz) «فرزین؛ نام قوی‏ترین مهره در بازی شطرنج» )SRYa, 4:558). این واژه از طریق زبانِ ترکی färzi ، färz برگرفته از فارسی فرز (á لغت‏نامه دهخدا، ذیل فرز) وارد زبان روسی شده است )Fasmer, 4:190) . از این واژه، صفت lLdRLFzV نیز ساخته شده است.

 lTd\B^ (firman) «حکم و فرمانِ شاه و مانند آن». صورتِ آوائیِ این واژه نشان می‏دهد که اصل فارسی آن (فرمان) از طریق زبان ترکی (fermaÎn) واردِ زبان روسی شده است. فاسمِر (4:196) نیز این واژه را فارسی ـ ترکی شمرده است.

 lTfhBt×B (fistashka) «پسته». به نظر فاسمِر (4:197) ، ساختِ آوائیِ این واژه نشان می‏دهد که، هرچند در اصل واژه‏ای فارسی است، از یونانی pistacion وارد زبان‏های اروپایی و احتمالاً از دو طریق وارد روسی شده است: از ترکی fyctyk و یا متأثر از ساخت واژه فرانسوی pistache برگرفته از ایتالیائی pitacchio .

 nBR (khaz) «حاشیه پارچه؛ در معنای تخصصی، نام پوستِ عمل‏آورده ران اسب» )SRYa, 4:590) . به نظر برخی از ریشه‏شناسان روسی، این واژه از ترکی ـ عربی hazz گرفته شده است )Fasmer, 4:215) . امّا این واژه، که معنای نخستِ آن اکنون در روسی منسوخ شده، برگرفته از فارسیِ خز «پارچه پشمین یا ابریشمی» است. (á برهان قاطع و لغت‏نامه دهخدا ذیل خز)

 nB×T (khaki) «رنگ خاکی؛ نوعی پارچه ضخیمِ خاکی‏رنگ و لباس ِ فرم که از این پارچه دوزند». این واژه در SRYa (4:590) برگرفته از هندی khaÎki دانسته شده است. ظاهراً این واژه فارسی وارد زبان هندی و از آنجا به زبان‏های اروپایی راه یافته است.

 njd\B (khormaÎ( «خرمالو». این واژه از طریق زبان‏های ترکی، آذری، کریمه‏ای ـ تاتاری xurma «خرما» )Fasmer, 4:284) یا ترکی عثمانی hurma )SRYa, 4:631) وارد زبان روسی شده و اصل آن فارسی است. ظاهراً این واژه در قدیم به همان معنای «خرما» در زبان
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 170)

 روسی به کار می‏رفته است )Fasmer, Ibid) ؛ امّا، در فرهنگ‏های امروزی روسی، «خرمالو» معنی شده است. PRS, 773 á( ؛ )The Oxford, 580

 rBDB^ (chaban) «شبان، چوپان». این واژه از طریق زبان‏های ترکی (کریمه‏ای ـ تاتاری cÏoban ) وارد زبان روسی شده است و اصل آن شبان فارسی است )Fasmer, 4:308) . از این واژه، صفات rBDB^TV ، rBDB^f×TV ؛ و صورت فعلی rBDB^Th| «چوپان بودن»؛ و صورت اسمیِ rBDBd^È «نام مسکن چوپان» نیز ساخته شده است.

 rBJdB (chadra) «چادر، پوشش زنان مسلمان». فرهنگ‏های روسی این واژه را برگرفته از ترکی (ترکی cÏadyr ، آذربایجانی cÏadyra «متقال») دانسته‏اند )Fasmer, 4:311) . اصل آن چادر فارسی است.

 rBVnB^L (chaãÎkhane) «چای‏خانه، محل نوشیدن چای در آسیای مرکزی و ایران». واژه چای برگرفته از چینی cÏhaÎ است و در بیشتر زبان‏ها لفظ آن از اصل چینی گرفته شده است )SRYa, 4:651) . امّا ترکیب rBVnB^L در زبان روسی بی‏تردید وام‏واژه‏ای فارسی است. در SRYa (4:652) آمده که آن از طریق زبان‏های ترکی وارد زبان روسی شده است. از این واژه rBVnB^vT× «قهوه‏چی» نیز ساخته شده است.

 rL\Djd (chembur) «افسار، لگام» )SRYa, 4:661) . این واژه برگرفته از زبان‏های ترکی است (تاتاری cÏylbur )؛ و احتمالاً اصلِ آن نیز از ترکیِ عثمانی cÏämbär «چنبر، حلقه» وارد زبان روسی شده است )Fasmer, 4:331) . در برهان قاطع، ذیل چنبور، به معنای «پالهنگ، طنابی که بر گوشه لجام اسب و افسار شتر بندند» اشاره شده است.

 rL\`JB^ (chemodan) «چمدان». اصل این واژه، که از قرن شانزدهم به بعد در زبان روسی به کار رفته، جامه‏دان فارسی است و آن از طریق تاتاری cÏamadan و کریمه‏ای ـ تاتاری cÏumadan وارد زبان روسی شده است )Fasmer, 4:332) . در واقع، واژه فارسی «جامه‏دان» به زبان روسی وارد شده سپس، به همین صورت، بارِ دیگر وارد زبان فارسی شده است. از این واژه، صفت rL\`JB^^zV نیز ساخته شده است.

 rLdJB× (cherdak) «اتاق زیر شیروانی» )SRYa, 4:662) . این واژه از ترکی، کریمه‏ای ـ
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 171)

 تاتاری cÏardak«بالکن» گرفته شده و خاستگاه آن را فارسی دانسته‏اند )Fasmer, 4:336) . اصل آن چهارتاق یا چارتاق فارسی است. گونه دیگری از همین واژه، که منسوخ شده، به صورت rLdh`H به معنی «اتاق، عمارت؛ عمارت باشکوه و بزرگ، کاخ» نیز در فرهنگ‏های روسی ضبط شده است )SRYa, 4:670 á( که به نظر فاسمِر (4:348) ممکن است غیرمستقیم از فارسی گرفته شده باشد و از طریق بلغاری کهن (cÏaÎrtaÎk) وارد زبان روسی شده است. از این واژه، صفت rLdJBr^zV نیز ساخته شده است.

 rT^Bd (chinar) «چنار». به نظر فاسمِر (4:363) ، در زبان‏های کریمه‏ای، قفقازی کهن chinar برگرفته از ترکی cÏynar است و اصل آن چنار فارسی است. از این واژه، صفت rT^Bd`FzV نیز ساخته شده است.

 tB×BZ (shakal) «شغال». درباره چگونگی ورود این وام‏واژه به زبان روسی نظرهای گوناگونی در فرهنگ‏های روسی ابراز شده است. به نظر فاسمِر (4:395, 396) ، این واژه از طریق زبان آلمانی Schkal یا فرانسه chacal در قرن هجدهم وارد زبان روسی شده است، در SRYa (4:69) آمده است که این واژه فارسی است و از طریق زبان‏های ترکی وارد زبان روسی شده است. امّا فاسمِر واسطه بودن زبان‏های ترکی را رد می‏کند، زیرا مسیر ارتباط آوائیِ ترکی cھakal با واژه روسی مطابقت ندارد. این واژه برگرفته از فارسی شغال است. از این واژه، صفت tB×BZzV نیز ساخته شده است.

 tBZB (shala) «برنج پاک‏نشده؛ شالی». این واژه از طریق قرقیزی shaly وارد زبان روسی شده است، که برگرفته از فارسی شالی است.

 tBZ| (shal) «شال». این واژه از اوایل سال 1810 از طریق châle فرانسه یا Schal آلمانی‏که از shawl انگلیسی گرفته شده واردِ زبان روسی شده و اصل آن شال فارسی است. ریشه این واژه را از هندی دانسته‏اند )Fasmer, 4:401) . این واژه به بسیاری از زبان‏های اروپایی نیز وارد شده است.

 tB^JBZ (shandal) «شمعدان». این واژه از سال 1509 در متون روسی به کار رفته است. فاسمِر (4:404) آن را برگرفته از زبان‏های ترکی (ترکی šamdan ؛ اویغوری šandal ؛ تاتاری šandal ) می‏داند. امّا، در SRYa (4:700) آمده که این واژه فارسی است و از طریق
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 172)

 زبان‏های ترکی وارد زبان روسی شده است. این واژه در فرهنگ‏های زبان روسی به عنوان واژه منسوخ مدخل شده است. صادقی به صورت فرانسه chandelle اشاره می‏کند که از لاتینی )candela( گرفته شده است.

 tBd`FBdz (sharovary) «شلوار گشاد و بلند با دوختی خاص که بخشی از جامه ملّی گروهی از ملل شرق است». این واژه در روسی، با تخصیص معنایی، به نوعِ خاصی از شلوار گفته می‏شود. به نظر فاسمِر (4:410) ، این واژه از طریق زبان‏های ترکی (ترکی، کریمه‏ای ـ تاتاری šälvar ، قزاقی šalbar ) وارد زبان روسی شده است. صورت دیگری از این واژه )tBZ|FBdz( نیز در فرهنگ‏ها مدخل شده که منسوخ است و، به نظر آبایف (3:27, 26) ، در زبان ادبی به کار می‏رفته است. آبایف، به نقل از آلتهایم، می‏افزاید که این واژه در اصل مادی است و به صورتِ *cÏšara-vara- بازسازی شده است. صورتِ اخیر قابل قیاس است با واژه یونانی Vole¨sc «ران» که معنای تحت‏اللفظیِ آن «پوشاننده ران» است.

 tBhNd (shator) «خیمه؛ در معماری قرن‏های شانزدهم تا هجدهم، پوشش یا شیروانی چهار یا هشت ضلعی هرمی‏شکلِ بنا که صلیب بر روی آن قرار می‏گرفته» )SRYa, 4:704) . این واژه، در واقع، گونه دیگری از rBJdB «چادر» است و، در این معنا، از طریق زبان‏های ترکی (قزاقی šatyr «روسری»؛ ترکی، اویغوری، تاتاری cÏadyr ) وارد زبان روسی شده است.

 tBn (shakh) «حرکتِ کیش در بازی شطرنج». در SRYa (4:704) این واژه در این معنا برگرفته از شاه فارسی دانسته شده است. به نظر فاسمِر نیز، این واژه یا از طریق ترکی šaÎc و یا مستقیماً از زبان فارسی نو وارد روسی شده است. از این واژه، صفت tBnf×TV نیز ساخته شده است.

 tBn\Bhz (shakhmaty) «شطرنج؛ مهره شطرنج». این واژه برگرفته از شاه‏مات فارسی است )SRYa, 4:705) ؛ امّا، به نظر فاسمِر (4:415, 416) ، از طریق آلمانیِ میانه علیا و آلمانیِ میانه نو وارد زبان روسی شده است. قس ترکی mat ، ارمنی mat (شاه‏مات). از این واژه، صورت‏های فعلی، اسمی و صفتی tBn\BhTfh «شطرنج‏باز (مرد)»؛ tBn\BhTfh×B «شطرنج‏باز (زن)»؛ tBn\Bh^zV نیز ساخته شده است.
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 173)

 tL\BÈ (shemaya) «نوعی ماهی کپور که در دریاهای سیاه، آزوف، خزر و آرال زیست می‏کند» )SRYa, 4:709) . در فرهنگ‏های ریشه‏شناختی روسی این واژه را مأخوذ از شاه‏ماهی فارسی دانسته‏اند. )Fasmer, 4:402 á(

 tLbhBZB (sheptala) «برگه هلو یا زردآلو» )SRYa, 4:710) . به نظر فاسمِر (4:428) ، این واژه از طریق ترکی šäftaly ، قپچاقی šaftaly ، آذری، کریمه‏ای ـ تاتاری šäftäli وارد زبانِ روسی شده است. اصل آن شفتالوی فارسی است.

 ÈBn`^h (yaxont) «یاقوت». در فرهنگ‏های روسی، این واژه را برگرفته از یونانی inqoV a¨ دانسته‏اند. در واقع، «یاقوت» معرّب واژه فارسی یاکند است که برگرفته از یونانی است (á برهان قاطع، ذیل یاقوت) آبایف (2: 154) نیز یاقوت را واژه‏ای عربی ـ فارسی می‏داند که از یونانی inqoV a¨ گرفته شده است. از این واژه، صفت ÈBn`^h`FzV «یاقوتی» نیز ساخته شده است.

 ÈBt\B (yashma) «یشم». این واژه از طریق ترکیِ عثمانی yešim وارد زبان روسی شده است )SRYa, 4:787) و آن ظاهراً در اصل فارسی و معرّبِ یشپ است. (á برهان قاطع ذیل یشپ؛ قس سغدی i/ešp (قریب 1374، 2230). از این واژه، صفت ÈBt\`FzV نیز ساخته شده است.(*)

منابع

 برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به کوشش محمد معین، امیرکبیر، تهران 1361.

 صادقی، علی‏اشرف (1380)، «درباره فقاع»، مسائل تاریخی زبان فارسی، سخن، تهران.

 فرهنگ بزرگ سخن، به سرپرستی حسن انوری، سخن، تهران 1381.

 فرهنگ فارسی، محمد معین، امیرکبیر، تهران 1362.

 قریب، بدرالزمان (1374)، فرهنگ سغدی (سغدی ـ انگلیسی ـ فارسی)، فرهنگان، تهران.

 گیوناشویلی، جمشید (1376)، «درباره واژه استکان»، مطالعات گرجی ـ ایرانی (مجموعه مقالات)، انتشارات انجمن روابط علمی ـ فرهنگی و همکاری گرجستان و ایران، تفلیس ـ تهران، ص 64-66.

 لغت‏نامه دهخدا، علی‏اکبر دهخدا، مؤسسه لغت‏نامه دهخدا، تهران 1377.

_______________________________

 * نگارنده از دکتر علی‏اشرف صادقی، که مقاله را پیش از چاپ خواندند و نکات ارزشمندی را یادآور شدند، صمیمانه سپاسگزار است.
نامه فرهنگستان » شماره 29 (صفحه 174)

 Abaev, V.I., Istorika-etimologicheski slovar'' osetinskogo yazyka, I-V, Moskva-Leningrad 1958-1995.

 Benveniste, E. (1966), Titres et noms properes en iranien ancien, Paris.

 Doerfer, G. (1963-1975), Türkisch und Mongolische Elemente im Neupersischen, B. II, Wiesbaden.

 Edel''man, D.I. (2002), Iranskie i slovyanskie yazyki (istoricheskie otnosheniya), Moskva: Vost. Lit.

 Henning, W.B. (1965), ``A Sogdian God'''', BSOAS, ××VIII, p. 242-254.

 Hinz, W. (1975), Altiranischenes Sprachgut der Nebenüberlie ferrungen, Harrasowitz, Wiesbaden.

 Littmann, E. (1924), Morgenländische Wörter im Deutschen, 2. Aufl., Tübingen.

 CPDMac Kenzie, D.N. (1971), A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford University Press, London, New York, Torento.

 Mayrhofer, M. (1956-1980), Kurzgefasstes etymologisches Wörterbuch des Altindishen, I-IV, Heidelberg.

 Mi. TEI.Miklosich, F., Die türkischen Elemente in den südost-und osteuropäischen Sprachen, I-II, Nachtrag I, II (DWA), No. 34 (1884), No. 35 (1885), No. 38 (1890).

 Nyberg, H.S. (1974), A Manual of Pahlavi, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.

 Schmitt, R. (1986), ``Das grammatishche Geschlecht der Substantive des Altpersischen'''', in: Studia Grammatica Iranica, Festschrift für H. Humbach, R-kitzing, München, pp. 311-326.

 SISSlovar'' inostrannykh slov, Russkii yazyk, Moskva 1984.

 SRYaSlovar'' russkovo yazyka: V 4-xt. Akademiya Nauk SSSR. Institut Rus. yaz. Pod red. EvgenevoãÎ, Moskva 1981.

 The Oxford Russian Dictionary (Russian-English, English-Russian), Oxford University Press, Oxford, New York 1997.

 Toporov, V.N. (1969), Iz nabludenii Î nad etimologieiÎ slov mifologicheskogo kharakter, Moskva, Etimologiya, 1967.

 ـــــ (1978), Russkaya ``Golubinaya kniga'''' i iranckii Î bundahišn, Moskva, Etimologiya, 1976.

 Trubachev, O.N. (1983), Yazykoznanie i etnogenez slavyan. Drevniye slavyane po dannym etimologii i onomastiki.-Slovyanskoe yazykoznanie, I× MezhdunarodnyãÎ s-ezd slavistov ,Kiev; Doklady sovetskoãÎ delegatsii, Moskva.

 ـــــ (1992), Etnogenez sloviyan i indoevropeiÎskaya problema, Moskva, Etimologiya, 1988-1990.

 Tsabolov, R.L. (2001), EtymologicheskiiÎ slovar'' kurdskogo yazyka, Vol. I, A-M, Vostochnaya literature, RAN, Moskva.

 Tsyganenko, G.P. (1970), EtimologicheskiiÎ slovar'' russkovo yazyko, Radyans''ka shkola, Kiev.

 Fasmer, M. (2004), EtimologicheskiiÎ slovar'' russkovo yazyka: v4T./per.s nem. i dop. O.N. Trubacheva, Izdatelstva Astrel AST, Moskva.

 RPSVoskanyan, G.A. (1986), Russko-persidskiiÎ slovar'', RusskiãÎ yazyk, Moskva.

پایان مقاله

نویسنده : عسگری، لیلا

مجله نامه فرهنگستان » بهار 1385 - شماره 29 (از صفحه 150 تا 174)