پایان نامه دکتری ادبیات :تصحیح متن سراج القلوب

 بسم الله الرحمن الرحیم

دانشگاه تهران

دانشکده ادبیات و علوم انسانی

پایان نامه

برای دریافت درجه ی دکتریزبان و ادبیات فارسی

موضوع:

تصحیح متن سراج القلوب نوشته ی ابو منصور سعید بن محمد القطان الغزنوی

استاد راهنما : دکتر روح الله هادی

استادان مشاور :

دکتر نقی پورنامداران          دکتر قیصر امین پور

دانشجو : نامیر کاراخلیلوویچ

دی ماه 1380

مقدمه

در باره ی مؤلف

هویت مؤلف این کتاب در پرده ی ابهام است. در هیچ کدام از کتابهای تاریخ، رجال یا آثار ادبی، کوچکترین اشاره ای به تاریخ تولد، زادگاه، فعالیتها، تألیف و تاریخ و جای وفات مؤلف نیامده است. اندک مطالبی که در باره ی مؤلف در منابع معاصر نظیرکتابهای تاریخ ادبیات فارسی و فهرستهای نسخه ای خطی آمده است، برداشتهای کلی و مختصری می نماید که پس از خواندن کتاب به دست آمده است، و هیچ گونه شاهد و سند معتبر تاریخی برای تأیید آن مطالب آورده نشده است.

مرحوم استاد سعید نفیسی در باره ی مؤلف چنین می گوید: «ابونصر محمد بن قطان غزنوی، یکی از نویسندگان و علمای زبر دست اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم ایران بوده ولی از احوال وی اطلاعی نیست و تنها کتابی از او بدست است در احوال پیغمبران به نثر فارسی بسیار روان و فصیح به اسم سراج القلوب که در منتهای استادی نوشته است.»

مرحوم دکتر صفا، در اشاره ای کوتاه، می گوید: «قطان غزنوی (ابو نصر محمد)، از مؤلفان اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری مؤلف کتابی در ذکر سیرت حضرت رسول است به نثر فارسی روان به نام سراج القلوب.»

نام مؤلف

مانند همه ی مسائل مربوط به مؤلف این کتاب، نام درست وی نیز ناشناس و تردید آمیز است. در نسخه های خطی مختلف این اثر، نام مؤلف آن به صورتهای گوناگون ثبت شده است: ابو منصور سعید بن محمد القطان الغزنوی، نصربن سعیدبن القاسم، ابو نصر سعیدبن محمدبن ابوالقاسم القطان الغزنوی، ابونصر سعیدبن محمد ابوالقاسم، ابونصر سعیدبن القطان الغزنوی و ... علاوه بر این، نام مؤلف را نیز ابوبکربن عبد الله بن شامور الاسدی الرازی و ابونصر ابن العظام غزنوی گفته اند.

بدیهی است که با توجه به نبودن شواهد محکم در منابع معتبر قدیم، نمی توان در باره ی صورت درست نام مؤلف اظهار نظر قطعی کرد. به این دلیل، صلاح در آن دیده شد تا صورت نام مؤلف در قدیم ترین نسخه ی یافت شده که نسخه ی اساس متن مصحَّح نیز واقع شد، از همه درست تر یا به عبارت دیگر نزدیک تر به صورت درست نام مؤلف فرض و دانسته شود.

بنابراین، تا سندی محکم و قطعی در باره ی نام درست مؤلف اثر سراج القلوب به دست نیاید، می توان او را ابو منصور سعید بن محمد قطان غزنوی نامید.

عصر زندگانی مؤلف

یکی دیگر از مسائل مبهم مربوط به مؤلف این کتاب، تشخیص عصر زندگانی وی است. در شرایطی که هیچ اطلاعی و اشاره ای به این مسأله، چه در نسخه های اثر سراج القلوب چه در منابع دیگر، نیامده است، تنها چاره این می نماید که عصر زندگانی مؤلف بر اساس شواهد درون متنی تخمین زده شود. اما در این زمینه نیز با مشکلات و ابهامات فراوانی رو به رو هستیم.

با بررسی عصر زندگانی کسانی که در کتاب حاضر از آنها یاد می شود مانند ضحاک، ابو هریره، عبد الله بن عمر، مقاتل بن سلیمان و ...، پیداست که همه ی آنها در قرنهای اول یا دوم هجری زیسته بودند. اما با توجه به نثر کتاب که به آثار قرنهای پنجم و ششم ماننده است، به دشواری می توان زمان زندگی مؤلف را پیش از قرن پنجم دانست. اما اینکه چرا مؤلف از یاد کردن معاصران خویش خودداری نموده، نیز از سؤالاتی است که پاسخی برای آن نیافته ایم.

با توجه به همه ی ابهامات و موانع، شاید مطمئن ترین و به واقعیت امر نزدیکترین راه این باشد که در باره ی عصر زندگانی مؤلف بر اساس بررسی همسانی ها و مشترکات این کتاب با آثار دیگر و بررسی ویژگی های سبکی نثر آن، نظری طرح شود. در دیگر بخشهای مقدمه، به این دو مسئله پرداخته خواهد شد.

اصالت

با توجه به نسبت غزنویِ مؤلف و یک ویژگی سبک نثر کتاب، می توان مؤلف را اهل غزنه یا یکی از مناطق نزدیک به آن شهر دانست.

تحصیلات

هر چند که مؤلف در هیچ جای کتاب به روند تحصیلات، معلمان و استادان خود، یا مدارس و مراکزی که احتمالاً آنجا تحصیل کرده، اشاره نکرده است، از محتویات کتاب دانسته می شود که وی شخصی تحصیل کرده و در زمینه ی علوم دینی با سواد بوده است. آوردن ترجمه ی فارسی بعضی آیات قرآن، احادیث و عبارات عربی، گویای این است که مؤلف کتاب بر زبان عربی مسلط بوده است. طبیعی است که این امر حاکی از آشنایی قابل توجه و اطلاعات و معلومات زیاد مؤلف در باره ی قرآن، حدیث و تفسیر است. آوردن آیات قرآنی، احادیث و مطالب مربوط به علم تفسیر، بر آگاهی و آشنایی مؤلف با علوم دینی روزگار خود دلالت می کند. افزون بر این، مؤلف از کتب قدماء، کتب تاریخ و قصص الانبیاء نیز آگاهی داشته است. این مسأله به ویژه در طرح فصل های مربوط به پیغمبران کاملاً پیداست.

گرایش مذهبی

بر خلاف آنچه در نسخه های متأخر این اثر آمده است، در هیچ یک از نسخه های قدیم تر و معتبر تر، تأکیدی یا لااقل اشاره ای به استحقاق امام علی (ع) نسبت به مسأله ی خلافت پس از وفات پیغمبر (ص)، یا ذکر برتری و فضایل اهل بیت و ائمه ی اطهار علیهم السلام نیامده است. از سوی دیگر، هنگام ایراد مطالب مربوط به حدیث و تفسیر،، مؤلف کسانی را منبع گفته های خویش قرار می دهد که بیشتر در میان اهل تسنن از شهرت و اعتبار علمی برخوردار هستند (نظیر عبدالله بن عمر، عبدالله بن عباس، مقاتل بن سلیمان و ...) افزون بر این، مؤلف به گفته ها و قول های کسانی استناد می کند که در میان اهل تشیّع، نسبت به حسن نیّت، صداقت، اخلاص و اعتبار علمی و اخلاقی آنها، تردیدهای جدی هست (مانند کعب الاحبار، وهب بن منبّه و ابو هریره).

بنابراین، می توان گفت که مؤلف این کتاب سنّی بوده، ولی سنّی معتدل و بر حذر از هر گونه تعصّب، ستیز، غرض ورزی و طرح مسائل جنجالی و تفرقه آمیز. لحن محترمانه ی جمله های دعایی که پس از ذکر حضرت علی و امام جعفر علیهما السلام آمده است، بر این مسأله گواهی می دهد.

...